Potop - druga z powieści tworzących Trylogię Henryka Sienkiewicza wydana w 1886. (pozostałe części to Ogniem i mieczem i Pan Wołodyjowski), opowiadająca o potopie szwedzkim z lat 1655-1660.

Głównym bohaterem powieści jest młody chorąży orszański Andrzej Kmicic, który przybywa na Laudę, aby zgodnie z testamentem Herakliusza Billewicza poślubić jego wnuczkę Aleksandrę Billewiczównę. W tym też momencie rozpoczyna się powieść. Akcja przedstawia okres z lat 1655-1656.

Powieść była pierwotnie wydana w odcinkach w latach 1884 - 1886 w dzienniku krakowskim Czas i, z minimalnym opóźnieniem w stosunku do Czasu, także w warszawskim Słowie i Kurierze Poznańskim. Pierwsze wydanie książkowe w 1886 w Warszawie. Część rękopisu powieści przechowywana jest w Ossolineum we Wrocławiu.

Główni bohaterowie:

• Andrzej Kmicic,
• Aleksandra Billewiczówna
• Jerzy Michał Wołodyjowski,
• Jan Onufry Zagłoba,
• Hetman Janusz Radziwiłł,
• Bogusław Radziwiłł.

Bohaterowie drugoplanowi:

fikcyjni:

• Anusia Borzobohata-Krasieńska,
• Stary Kiemlicz,
• Kosma Kiemlicz (syn starego Kiemlicza),
• Damian Kiemlicz (syn starego Kiemlicza),
• Roch Kowalski,
• pułkownik Kuklinowski,
• wachmistrz Soroka,
• Jan Sakowicz, starosta oszmiański,
• Jan Skrzetuski,
• panna Franciszka Kulwiecówna,
• miecznik rosieński Tomasz Billewicz;
• Jaromir Kokosiński,
• Ranicki herbu Suche Komnaty,
• Rekuć-Leliwa herbu Leliwa,
• Uhlik,
• Kulwiec-Hippocentaurus
• Zend,
• Harasimowicz,
• Hassling-Ketling of Elgin;
• Rzędzian

historyczni:

• Jan Kazimierz,
• księżna Gryzelda Wiśniowiecka,
• Karol X Gustaw,
• Augustyn Kordecki,
• Jerzy Lubomirski,
• Jan Zamoyski,
• Andrzej Grudziński,
• Krzysztof Opaliński,
• Hieronim Radziejowski,
• Arvid Wittenberg,
• Weyhard Wrzeszczowicz,
• Stefan Czarniecki,
• gen. Burchard Miller,
• szlachta zaściankowa z okolic Upity na Żmudzi: Butrymi, Gościewicze, Domaszewicze.

Treść

Zaręczony z Oleńką Billewiczówną chorąży Andrzej Kmicic opowiada się początkowo po stronie Radziwiłłów - potężnego rodu magnackiego wspierającego Szwedów w ich najeździe na Rzeczpospolitą. Uznany przez szlachtę i narzeczoną za zdrajcę, postanawia się zrehabilitować. Pod przybranym nazwiskiem - Babinicz - bierze udział w obronie Jasnej Góry, własną piersią osłania króla Jana Kazimierza przed wrogami i bohatersko walczy z nieprzyjacielem do zakończenia wojny. Powieść zekranizował Jerzy Hoffman w 1974 r.

Wizja Sienkiewiczowska a rzeczywistość 

Opierając się na opisie oblężenia Jasnej Góry pióra ojca Augustyna Kordeckiego (Nowa Gigantomachia 1658), Sienkiewicz celowo pominął niektóre fakty sprzeczne z jego wizją pisania dla pokrzepienia serc, inne natomiast uwypuklił, nadając im znaczenie, które nie miało nic wspólnego z prawdziwym biegiem wydarzeń. Należy jednak pamiętać, że pisał powieść a nie monografię historiograficzną.

Bezsprzecznym faktem historycznym jest, że twierdza jasnogórska była jednym z najsilniej ufortyfikowanych obiektów warownych I Rzeczypospolitej. Strategiczne także było jej położenie - flankowała Polskę od strony cesarskiego Śląska, skąd miała nadejść odsiecz sił Jana Kazimierza. Szwedzi rzeczywiście bezskutecznie ponawiali szturmy twierdzy. Gdy wojska szwedzkie zaprzestały oblężenia, nastąpił zwrot w dziejach potopu szwedzkiego - wierne Janowi Kazimierzowi oddziały na wieść o udanej obronie Jasnej Góry zawiązały konfederację tyszowiecką, a od strony Śląska uderzyły wojska polskie.