Fundacja - forma prawna organizacji pozarządowej, której istotnym substratem jest kapitał przeznaczony na określony cel oraz statut zawierający reguły dysponowania tym kapitałem. Fundacje są po stowarzyszeniach w Polsce drugą co do popularności formą prawną wśród organizacji pozarządowych. W Polsce nie jest prawnie dopuszczona forma fundacji wprawdziwych, to znaczy fundacji interesu prywatnego, potocznie zwanych fundacjami rodowymi lub rodzinnymi. Tego typu fundacje są w USA głównym organizatorem szkolnictwa wyższego, a w niektórych państwach (Panama, Liechtenstein, Bahamy) są one podstawowym elementem struktur zarządzania aktywami. Niezależne instytucje wyceniają, iż około połowy światowego przepływu kapitału odbywa się właśnie za pośrednictwem struktur zarządzanych przez fundacje interesu prywatnego. Fundacja zarządza majątkiem, który posiada, oraz ewentualnie go powiększa. Statut może przewidywać kumulowanie zysków fundacji aż do osiągnięcia określonej wartości lub poziomu pozwalającego na wypłatę beneficjentom świadczeń o określonej wysokości.
Fundator może samodzielnie szczegółowo określić zasady działania i inwestowania fundacji albo pozostawić to do decyzji jej zarządu.
Inwestycje kapitałowe służące pomnażaniu majątku fundacji mogą być realizowane bezpośrednio przez nią bez obciążenia podatkowego, jeżeli prawo kraju inwestycji nie przewiduje poboru podatku u źródła lub opodatkowania fundacji od dochodów uzyskanych na jego terytorium. Fundacja może też inwestować poprzez założone przez siebie spółki holdingowe, nieruchomości, fundusze, na dobrze wszystko poza działalnością operatywną. Inwestycje prowadzone za pośrednictwem struktury holdingowej mogą być zwolnione z podatku do czasu przekazania zysku beneficjentom.
Według polskiego prawa Fundacja jest zakładem (osobą prawną typu zakładowego), a więc - w odróżnieniu od np. stowarzyszeń, związków zawodowych, partii, samorządów zawodowych i innych korporacji - nie ma członków (jest bezosobowa). Jest przez to bardziej niezależna niż korporacja od osób fizycznych, o celu, majątku, zasadach działania decyduje jej twórca. W związku z tym - zgodnie z dotychczasowym orzecznictwem NSA - nie zaliczano fundacji do organizacji społecznych, co uzasadniano właśnie tym, że fundacja nie jest korporacją obywateli, ale wyodrębnioną masą majątkową (Postanowienie NSA w Warszawie z dnia 12 stycznia 1993 r.; I SA 1762/92, ONSA 1993/3/75). W związku z tym odmawiano fundacjom np. prawa uczestnictwa w postępowaniach administracyjnych na prawach strony (które to uprawnienie organizacjom społecznym przyznaje art. 31 Kodeksu postępowania administracyjnego), czy też prawa do składania skarg do sądów administracyjnych w sprawach dotyczących innych osób (uprawnienie przyznane organizacjom społecznym na podstawie art. 50 ust. 1 ustawy - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi). Ostatnio jednak pogląd ten został przełamany przez uchwałę siedmiu sędziów NSA, w której stwierdzono, iż także fundacjom przysługuje status organizacji społecznych (Uchwała 7 sędziów NSA z dnia 12 grudnia 2005 r.; II OPS 4/05).
W Polsce podstawowym aktem prawnym regulującym problematykę fundacji, ich zakładania i funkcjonowania jest ustawa z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach (Dz. U. z 1991 r., nr 46, poz. 203 z późn. zm.).
Za granicą można oczekiwać następną strukturę prawną: Fundacja ma cztery główne organy:
Założyciel: Jest to osoba lub jednostka gospodarcza, która zakłada Fundację w publicznym rejestrze. W Panamie można również posłużyć się bezimiennym fundatorem. Podpisany, nie datowany list z rezygnacją z funkcji fundatora zaraz po uzyskaniu osobowości prawnej (inkorporacja) przez Fundację pozwala osobom będącym fundatorem właściwym objąć kontrolę nad fundacją. Od tej chwili założyciel już nie sprawuje kontroli nad fundacją.
Rada Fundacji: Rada pełni w Fundacji tę samą rolę, co Zarząd w przedsiębiorstwie. Nazwa Rady i numery paszportowe zarejestrowane zostają w publicznym rejestrze z chwilą inkorporacji Fundacji. Dla ochrony prywatności fundatora, zwykle używana jest bezimienną Radę, oraz asygnowane, nie datowane listy rezygnacji z bezimiennej rady. Od tego momentu Rada już nie kontroluje.
Nadzór: Nadzór (Protektor Prywatny jednoosobowo lub też jako wieloosobowa Rada Nadzorcza) jest ostatecznym kontrolerem Fundacji. Bezpośrednio po inkorporacji Fundacji, Rada Fundacji wyznacza Nadzór, za pośrednictwem notarialnego aktu ustanawiającego Nadzór (Private Protectorate Document). Ponieważ dokument ten jest prywatny, nie rejestrowany publicznie Nadzór pozostaje całkowicie anonimowy. Od tego momentu, Nadzór uzyskuje pełną kontrolę nad Fundacją i aktywami.
Beneficjenci: Beneficjent jest ustanawiany prywatnym oświadczeniem (Private Letter of Wishes), wystawionym przez Nadzór (Protektora). Oświadczenie jest dokumentem prywatnym stąd beneficjent pozostaje całkowicie anonimowy. Oświadczenie może zostać zmieniane i modyfikowane każdorazowo tylko przez Nadzór.
Fundacja interesu prywatnego zakładana jest dla czterech celów:
1. Służy jako jednostka holdingowa dla Przedsiębiorstwa: Używając Fundacji można pominąć zastosowanie akcji na okaziciela. Fundacja zostanie wymieniona jako udziałowiec na certyfikacie udziałów przedsiębiorstwa komercyjnego. Fundacja jest anonimowo kontrolowana przez Fundatora wypełniając funkcję Nadzoru jako Protektor Prywatny (Private Protectorate). Jako Nadzór, wyznacza on beneficjentów (lub bardziej formalne sprawy Fundacji w drodze prawnej) prywatnym oświadczeniem. Od chwili ustanowienia w drodze nie publicznej (prywatnie), Nadzór i Beneficjent zostaną sprawą całkowicie anonimową i poufną. Dodatkowo jest spełnione zastrzeżenie ograniczonego ruchu dewizowego w Polsce, który bez zezwolenia dewizowego zabrania wywozu środków pieniężnych do krajów z którymi nie ma sporządzonego porozumienia podatkowego (ale nie darowizny na rzecz założenia fundacji, którą się wprawdę nie da w Polsce rozliczyć z podatkami ale jest w pełni legalna).
2. Służy jako właściciel beneficjalny, kiedy nastąpi otwarcie konta: Obecnie, w obawie przed globalnym terroryzmem, etc. w większości jurysdykcji rajów podatkowych wprowadzono przepisy, które wymagają od banków uzyskanie "deklaracji własności beneficjalnej" przy zakładaniu bankowego konta firmowego. Warto zauważyć, iż w większości jurysdykcji rajów podatkowych, banki są zobligowane by posiadać w ściśle w narzuconym zakresie poufne informacje i zachować je w tajemnicy bankowej. Jednakże, jeśli klient z chwilą ustanowienia konta firmowego nie życzy sobie podpisywać deklaracji jako obdarowany właściciel, to dla celów deklaracyjnych Fundacja może posłużyć jako właściciel beneficjalny, natomiast bezimienna Rada Fundacji może podpisywać deklaracje na rzecz Fundacji.
3. Służy jako "a testamentralny" mechanizm rozdziału aktywów swoim dziedzicom: Na mocy przepisów panamskich aktywa fundacyjne są "nietykalne", i "niesekwestralne", co oznacza, że nikt i w żadnych okolicznościach nie może ich zablokować - co czyni z nich narzędzie krańcowej ochrony aktywów. Fundacja interesu prywatnego („Private Interest”) jest narzędziem szczególnie przyjaźnie skonstruowanym, chroniącym i rozdzielającym aktywa Fundatora beneficjentom wyznaczonych przez Fundatora na wypadek nieprzewidzianych zdarzeń, takich jak jego śmierć lub niezdolność. Oświadczenie fundacyjne, napisane przez Nadzór, posłuży jako swoisty "akt woli", wyszczególniający: aktywa Fundacji, listę beneficjentów, oraz w jaki sposób i kiedy aktywa zostaną rozdzielone pomiędzy beneficjentów. W razie, gdy sukcesja pochodzi spoza rodzimego kraju beneficjenta, odziedziczone aktywa nie podlegają żadnym standardowym podatkom i prawnym procedurom. Następca fundatora otrzyma swoją sukcesję bezpośrednio z Fundacji, bez konieczności udowadniania praw, płacenia podatków od darowizn, nieruchomości, dziedziczenia lub innych ingerencji państwowej, oraz z pominięciem zwłoki prawnej.
4. Służy jako instrument ułatwiający transfer środków offshore, i odpływ tych środków z powrotem do wpłacającego: W przypadku, gdy Fundacja ma charakter charytatywny, może otrzymywać darowizny i może obdarowywać / przydzielać granty, etc. każdemu, kogo wybierze, wobec czego można swoje środki darować Fundacji, z których to Fundacja może udzielać wypłat szkoleniowych, darów, etc. każdemu, kogo wybierze.
