Zamek – wg prof. Bohdana Guerquina zespół elementów warownych i budynków mieszkalnych powiązanych w zamknięty obwód obronny, który to zespół powstał w ustroju feudalnym jako ośrodek władzy książęcej, siedziba możnowładcy, siedziba rycerza lub placówka militarna. Zasadniczą cechę takiego zespołu stanowi zamknięty obwód obronny początkowo w postaci wałów lub konstrukcji drewniano-ziemnej, a w następnych okresach murowany.
Podobnie uważał prof. Janusz Bogdanowski, który zaproponował następującą definicję: zamek to samodzielne dzieło obronne o zabudowie zwartej, powstałe w okresie średniowiecza, łączące dominującą funkcję obronną z mieszkalną i gospodarczą. Zamek przystosowany był do obrony zamkniętym obwodem obronnym.
Nazwa
Polska nazwa "zamek" pochodzi od zamykania drogi lub "zamknięcie".
Rodzaje zamków
Zamki dzielimy ze względu na funkcję na:
- strażnicze
- mieszkalne
- administracyjne
- refugialne (schronieniowe)
Zamki dzielimy ze względu na usytuowanie na:
- skalne
- wyżynne
- nizinne
- wodne
- miejskie
- itp.
Funkcje i cechy zamku
Zamek służył jako:
- siedziba władcy, administracji (starosty, kasztelana), rycerza (np. Bielsko-Biała)
- placówka militarna (np. Dybów)
- więzienie (np. Chęciny, Lipowiec)
- miejsce sądów (np. Wiślica)
- ochrona granic i szlaków (np. Czorsztyn i Niedzica)
- miejsce schronienia ludności (refugium, np. Pieniny)
Często występujące cechy charakterystyczne zamku:
- wysokie i grube mury zewnętrzne ze strzelnicami, które otaczają budowlę z każdej strony,
- wieża (stołp albo donżon)
- ufortyfikowane wejścia, często rozbudowane o kraty, mosty zwodzone, wykusze i wieże
- otwory okienne na zewnątrz murów małe i wysoko umieszczone,
- kaplica
- dziedziniec
- na zewnątrz zamku przeszkody terenowe jak: dodatkowe mury, fosy, wały, mosty zwodzone oraz ewentualnie dodatkowe fortyfikacje, bastiony, teren wyrównany, pozbawiony trwałych lub wysokich budowli, wysokich drzew itp.
- mury zakończone blankami i machikułami
- w linii murów baszty
Zaplecze gospodarcze zamku średniowiecznego stanowiło podzamcze. W skład zamku oprócz pomieszczeń mieszkalnych wchodziły także pomieszczenia specjalne np.: magazyny, warsztaty, stajnie, prochownie, więzienia, kuźnie itd. Pomieszczenia mieszkalne należały do stałych mieszkańców zamku oraz do obsadzającej zamek załogi.
Historia
W Polsce pierwsze zamki zaczęły powstawać po roku 1200 (Legnica, Kraków, Wleń) a przestano je budować około 1530, gdy w związku z rozwojem broni palnej ich rolę przejęły twierdze bastionowe.
Z czasem część zamków zmieniła swoje funkcje, a co za tym idzie wygląd, stając się w wyniku przebudowy pałacami, natomiast w czasach nowożytnych typowe militarne funkcje zamków przejęły twierdze. Często jednak nowe obiekty zachowały nazwę "zamek" – nie mając jednak nic wspólnego z zamkami średniowiecznymi (np. tzw. "zamki romantyczne" w XIX w.).
Pałac (czes. palác, wł. palazzo, łac. palatium), reprezentacyjna budowla mieszkalna pozbawiona cech obronnych, rezydencja; od XIX w. także okazały gmach użyteczności publicznej, zwłaszcza siedziba władz lub instytucji państwowych.
W starożytności we wszystkich kręgach kulturowych (Mezopotamia, Egipt, Kreta, Persja) wznoszono budowle typu pałacowego, jedynie w starożytnej Grecji ten typ budowli wykształcił się stosunkowo późno bo w okresie hellenistycznym. Również w starożytnym Rzymie i Bizancjum powstawały okazałe budowle pałacowe. Na Palatynie (łac. mons Palatinus), powstało kilka okazałych pałaców cesarskich. Stąd wzięła się późniejsza nazwa na określanie takich budowli.
W średniowiecznej Europie budowle typu pałacowego występują jedynie w kręgu kultury bizantyjskiej i muzułmańskiej, funkcje reprezentacyjno-rezydencjonalne pełniły głównie zamki, choć w okresie przedromańskim i romańskim wznoszono budowle typu pałacowego w Polsce nazywane palatium. We Włoszech w wieku XV powstają pałace typu miejskiego (pałac Strozzich we Florencji). Architektura tych budowli sprowadzała się do prostej bryły, najczęściej o trzech kondygnacjach i wewnętrznym czworobocznym dziedzińcu arkadowym. Z czasem wzbogacano artykulację elewacji podziałami, zwiększano liczbę otworów, różnicując wysokość kondygnacji i ich program - piano nobile (bel-etage), mezzanino.
W czasach nowożytnych za formę przejściową można uznać palazzo in fortezza – ufortyfikowaną budowle o wyraźnych cechach reprezentacyjno-rezydencjonalnych (przykłady: Łańcut, Podhorce, Rzeszów, Krzyżtopór). Rozwój architektury pałacowej nastąpił w okresie baroku a główny kierunek wyznaczały realizacje francuskie. Największą popularność uzyskał typ pałacu entre cour et jardin, charakteryzujący się ścisłą osią symetrii i wielką skalą. Główny korpus pałacu posiadał najczęściej ryzalit akcentujący oś symetrii całego założenia z przylegającymi prostopadle do niego skrzydłami, między którymi powstawał reprezentacyjny dziedziniec zwany cour d’honneur. Po przeciwnej stronie pałacu znajdował się ogród. W miastach dominowały pałace z korpusem przylegającym do ulicy ale obok tego występowały pałace oddzielone od ulicy małym dziedzińcem. W okresie klasycystycznym schemat założenia bywał upraszczany przez zredukowanie skrzydeł.