Boska komedia - poemat alegoryczny, którego autorem jest Dante Alighieri.

Boska komedia jest syntezą myśli filozoficznej i historycznej renesansu oraz panoramą świata średniowiecznego. Należy do klasyki światowej i wywarła znaczny wpływ na kulturę europejską. Poemat przedstawia wizję jego wędrówki przez zaświaty – Piekło, Czyściec i Niebo. Pomysł wędrówki w zaświaty zaczerpnął Dante od swoich poprzedników – ten motyw pojawia się zarówno w mitologii, jak i literaturze europejskiej okresu Średniowiecza. Dante rozwinął go w obszerny poemat, czyniąc samego siebie głównym bohaterem. Czytając poemat mamy do czynienia z dwoma wcieleniami Dantego – po pierwsze bohatera, który wędruje po zaświatach, po drugie narratora, który z perspektywy czasu opowiada historię swojej wędrówki.

Dante napisał Boską komedię po to, aby oddać hołd swojej zmarłej ukochanej, Beatrycze, aby pokazać światu ogromną miłość, jaką żywi do niej. Kolejną motywacją było pragnienie wskazania ludzkości drogi do odrzucenia występnego życia. Dante poprzez własne doświadczenia życiowe przekonał się, że ludzkość zbłądziła. Chciał odstraszyć ludzi od grzechów wizjami okropnych kar, jakie czekają ich po śmierci w Piekle i zachęcić do cnotliwego życia przez ukazanie wizji Raju jako miejsca wiecznego szczęścia.

Utwór ten powstał w latach 1307-1321. W Polsce Boska komedia znana była od początku XV wieku.

Kwestia przynależności do epok literackich

O przynależności do średniowiecza świadczy:

1. data powstania,
2. filozofia teocentryczna,
3. alegoryczność,
4. magia liczb,
5. nawiązanie do Apokalipsy i innych ksiąg biblijnych.

O przynależności do renesansu świadczy:

1. podpisanie się autora,
2. świeckość autora,
3. indywidualizm odczuwania,
4. użycie języka narodowego (włoski),
5. nawiązanie do poezji antycznej,
6. zaangażowanie w życie polityczne i obywatelskie,
7. sposób prezentacji tematów.

Budowa utworu

• Tryptyk: Boska komedia składa się z trzech ksiąg (cantiche), każdą część tworzą 33 pieśni (wł. canti) (co daje 99 pieśni, a wraz z pieśnią wstępną – 100), zaś każda z nich pisana jest tercyną – strofą trzywersową. Liczba 3 jest symbolem Trójcy Świętej (łac. Trinitas), a liczba 100 (10²) symbolizuje doskonałość (łac. idealitas);
• Temat dzieła to wędrówka po zaświatach. Przewodnikami poety są Wergiliusz (symbol rozumu) i zmarła ukochana Beatrycze (alegoria miłości). Podróż trwa tydzień, począwszy od Wielkiego Piątku roku 1300;
• Motyw przewodni – miłość do Boga, do idealnej kobiety i człowieka.

Każdą z ksiąg Boskiej komedii zamyka słowo gwiazdy.

Na początku utworu, kiedy będący "w życia wędrówce, na połowie czasu" (35 lat; wł. Nel mezzo del cammin di nostra vita) poeta znajduje się w głębi ciemnej puszczy, powrót uniemożliwiają mu trzy bestie: lew (pycha), pantera (zawiść), wilczyca (chciwość). Taki ciemny las jest alegorią duszy zagubionej w chaosie.

Stan emocjonalny poety najlepiej oddają następujące słowa z poematu:

Gorzko - śmierć chyba większe zna gorycze (...) (Pieśń I, 7).

Zrozpaczonemu Dantemu ukazuje się Wergiliusz i proponuje wspólną przechadzkę po zaświatach, na co on się zgadza.

I Piekło 

Ma kształt gigantycznego, składającego się z dziewięciu kręgów stożka zwężającego się ku dołowi; na każdym kręgu piekielnym osadzeni są coraz więksi grzesznicy, a na samym dnie jest Lucyfer. Nad bramą piekła widnieje złowieszczy napis:

Lasciate ogni speranza, voi ch'entrate
(Porzućcie wszelką nadzieję, wy, którzy [tu] wchodzicie).

Już w Pieśni III poeta zawarł przejmujący ogólny obraz owej krainy potępienia:

Dłoń mi na dłoni położył i lice/Ukazał jasne, duchem natchnął śmiałem,/Po czym wprowadził w głębin tajemnice./Stamtąd westchnienia, płacz, lament chorałem/Biły o próżni bezgwiezdnej tajniki./Więc, już na progu stając, zapłakałem./Okropne gwary, przeliczne języki,/Jęk bólu, wycia, to ostre, to bledsze,/I rąk klaskania, i gniewu okrzyki/Czyniły wrzawę, na czarne powietrze/Lecącą wiru wieczystymi skręty,/Jak piasek, gdy się z huraganem zetrze. (Pieśń III, 19 - 30).

Część ta obfituje w szczegółowe opisy przeróżnych okropności (słynne sceny dantejskie), takie jak motyw toczenia cieniów przez plugawe robactwo:

Nędznym, co w świecie żyli nieżywotnie,/Rój os i przykra kąsa ciało mszyca;/Jęczą, gdy ból im do żywego dotnie./Od tych ukąszeń krew tryska na lica,/Którą u stóp ich łzami napojoną/Kłąb glist natrętnych kałduny nasyca. (Pieśń III, 64 - 69)

lub rzeki wrzącej krwi:

"(...) W dół spojrzyj: oto krwi rzeka już bliska,/Gdzie w kotłujące zanurzon jest piany,/Kto gwałtem bliźnich na ziemi uciska." (Pieśń XII, 46 - 48).

Kręgi piekielne mają następującą strukturę:

1 krąg - Limbo (przedpiekle): dusze wzorowych obywateli, którzy nie zostali ochrzczeni, nie doznają cierpienia, lecz tylko uczucie tęsknoty. Wśród nich znajdują się cnotliwi poganie – Horacy, Homer, Owidiusz – są wykluczeni z Nieba tylko dlatego, że nie poznali Jezusa Chrystusa ,

2 krąg: dusze ludzi, którzy nie potrafili opanować zmysłowości,

3 krąg: ludzie, którzy nie znali umiaru w jedzeniu i piciu,

4 krąg: skąpcy i rozrzutnicy,

5 krąg: potępieni za gniew, zazdrośnicy, ludzie leniwi, pesymiści,

6 krąg: dusze heretyków,

7 krąg: bluźniercy przeciwko Bogu, samobójcy, homoseksualiści, gwałtownicy, lichwiarze

8 krąg: oszuści, uwodziciele, pochlebcy, symonici, hipokryci, złodzieje, fałszywi doradcy, wróżbici,

9 krąg: najwięksi zdrajcy – Judasz, Brutus i Gajusz Kasjusz Longinus.

Czwarty rejon dziewiątego kręgu piekła, w którym cierpią męki dusze zdrajców swych dobroczyńców to Giudecca. Znajduje się w nim, na samym dnie piekła, zatopiony w lodowym jeziorze Dis, którego trzy paszcze ustawicznie miażdżą największych zdrajców: Judasza, zdrajcę Jezusa (od niego nazwa tego rejonu) oraz Brutusa i Kasjusza, zdrajców Cezara:

Z ust każdych sterczał grzesznik i jak pęki/Trawy w miętlicy na miazgę był tarty:/Te jednocześnie trzej cierpieli męki./Skazaniec przedni, nie dość że w zażartej/Tkwił paszczy, szarpan Disowymi szpony,/Raz po raz łypał ze skóry obdarty./Rzecze Mistrz: "Zbrodzień najsrożej męczony,/Dowiedz się, Judasz jest Iskariota;/Wewnątrz ma głowę, na zewnątrz nóg trzony". (Pieśń XXXIV, 55 - 63).

II Czyściec

Jest wzniesieniem położonym na antypodach Jerozolimy, po tarasach którego pną się pokutujące dusze. Stopnie Czyśćca odpowiadają porządkowi grzechów – za najcięższe pokutuje się na najniższych tarasach góry czyśćcowej, na której szczycie znajduje się Raj Ziemski. Dante wędruje na wierzchołek Czyśćca, gdzie opuszcza go Wergiliusz. Dusze, które nie zasługują na raj, ponieważ nie dotrzymały przysiąg i umów, będą tu przebywać do momentu odkupienia swojej winy.

III Raj 

Po Raju oprowadza poetę jego ukochana – Beatrycze oraz Bernard z Clairvaux. Raj składa się ze sfer niebieskich, na które składają się kolejne nieba, poczynając od Ziemi:

1. niebo Księżyca,
2. niebo Merkurego,
3. niebo Wenus,
4. niebo Słońca,
5. niebo Marsa,
6. niebo Jowisza,
7. niebo Saturna,
8. niebo gwiazd stałych,
9. Primum Mobile.

Dalej znajduje się Empireum i siedziba Boga w kształcie białej róży.

Nieba planetarne uporządkowane są w kolejności siedmiu cnót, poczynając od kardynalnych (moralnych), kończąc zaś na wierze, nadziei i miłości (boskie).

Część Raj kończy modlitwa św. Bernarda do Matki Boskiej o wyjednanie Dantemu u Boga łaski, aby mógł Go zobaczyć. Prośba zostaje spełniona – poeta w olśnieniu dostrzega boską esencję.