Rasizm, dyskryminacja rasowa (z fr. le racisme od la race – ród, rasa, grupa spokrewnionych) – pseudonaukowa ideologia oraz wypływające z niej zachowania przyjmujące założenie wyższości niektórych ras ludzi nad innymi. Przetrwanie tych "wyższych" ras staje się wartością nadrzędną i z racji swej wyższości dążą do dominowania nad rasami "niższymi"^]. Rasizm opiera się na przekonaniu, że różnice w wyglądzie ludzi niosą za sobą niezbywalne różnice osobowościowe i intelektualne (ten pogląd znany jest w jęz. ang. jako racialism).

Rasizm został potępiony przez UNESCO (1961, 1964), oraz Zgromadzenie Ogólne ONZ (Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948), a także wiele innych organizacji międzynarodowych.

Rasizm nigdy nie był ideologią jednolitą, zmieniał się i ewoluował, toteż nie istnieje modelowy wzór rasizmu – jego istotę można badać wyłącznie poprzez historię.

Rasizm i badania naukowe 

Z punktu widzenia współczesnej nauki rasizm jest zespołem poglądów bezpodstawnych. Podobnie jak większość ideologii, stara się jednak wspierać swoje założenia przy użyciu danych naukowych lub pseudonaukowych, m.in. paranaukową frenologią, którą posiłkowali się naziści, opartą na badaniu kształtu czaszki ludzkiej, i jej prawdopodobnego związku z inteligencją i cechami charakteru.

Pierwsze koncepcje rasistowskie

Koncept "rasy" ludzkiej jest wielce kontrowersyjny. Z racji tego, ze od wielu wieków termin ten używany był głównie w kontekście dyskryminacji ze względu na kolor skóry lub pochodzenie, jego stosowanie w sferze publicznej jest dzisiaj kojarzone z tą właśnie tradycją. Część naukowców utrzymuje, że często, z punktu widzenia genetyki, różnice między dwiema osobami tej samej "rasy" (negroidalnej, kaukaskiej, itp.) są większe niż między przedstawicielami dwóch różnych ras, co dowodzi, że koncept rasy nie ma pokrycia w rzeczywistości i nie wiąże się z charakterystycznymi zdolnościami i cechami.

Pierwszym teoretykiem rasizmu był francuski polityk i etnolog, Joseph Arthur de Gobineau. Na podstawie stworzonego przez siebie rasowo-antropologicznego kierunku w socjologii, opartego na pseudonaukowych przesłankach, opracował on doktrynę rasizmu. W swojej pracy "Esej o nierówności ras ludzkich" (franc. Essai sur l`inégalite des races humaines), napisanej w latach 1853-1855, próbował obalić doktrynę egalitaryzmu (co było sprzeciwem wobec ówczesnej ideologii równości Wielkiej Rewolucji Francuskiej). W tym celu sformułował tezę o istnieniu "rasy aryjskiej" (mającej wywodzić się od Ariów), i jej rzekomej wyższości nad innymi rasami. Według Gobineau, rasa aryjska miała zachować się w prawie niezmienionej postaci wśród kręgów arystokracji niemieckiej i francuskiej. W odniesieniu do Francji, Gobineau odrzucał tym samym pogląd markiza Henri de Boulainvillers, który w XVII wieku sformułował teorię, w myśl której szlachta francuska wywodziła się od Franków, a reszta społeczeństwa od Galów. Gobineau opracował również teorię zachowania czystości ras, która stanowiła podstawę przyszłej eugeniki, w której twierdził iż rasa biała nie powinna się mieszać z innymi rasami - zdaniem Gobineau groziło to degeneracją i upadkiem cywilizacji.

Rasizm w aspekcie nacjonalistycznym, został sformułowany w koncepcjach niemieckiego teoretyka pochodzenia brytyjskiego, ideologa pangermanizmu i filozofa, Houstona Stewarta Chamberlaina. W swojej pseudonaukowej pracy "Podstawy XIX wieku" (niem. Die Grundlagen des XIX Jahrhunderts) z 1899, opowiadał się za wyższością "rasy Teutonów" (która miała się kształtować od średniowiecza z ludów północnoeuropejskich, w szczególności z plemion germańskich Teutonów), których opisywał jako wysokich, jasnowłosych i długogłowych. Fizjologiczne cechy stworzonej przez Chamberlaina nowej rasy, zostały później użyte do stworzenia ideału rasowego tzw. typu nordyckiego (w rzeczywistości germańskiego). Zdaniem Chamberlaina, największym zagrożeniem dla "rasy teutońskiej" lub "rasy panów" (niem. Herrenvolk), mieli być Żydzi, a w następnej kolejności Słowianie.

Koncepcje Chamberlaina zostały w XX wieku wykorzystane przez nazistowskich teoretyków rasizmu (m. in. Alfreda Rosenberga), do stworzenia podstaw systemu dyskryminacji rasowej, który w III Rzeszy uzyskał status dogmatu. W propagandzie narodowych socjalistów, oparta na tezach Chamberlaina ideologia rasizmu, stała się elementem systemu manipulowania społeczeństwem, zmierzającego do wykreowania zbiorowego wroga - konsekwencją praktycznego zastosowania tych teorii stał się zaplanowany i zrealizowany przez nazistów Holocaust.

Rasizm i genetyka

Współczesna nauka dopuszcza w pewnym kontekście stosowanie konceptu "rasy". Rozpoznanie istnienia ras przez współczesnych biologów nie ma nic wspólnego z ich hierarchizacją, nie pociąga ono też za sobą twierdzenia o istotnej różnicy między nimi. Zmiany w postrzeganiu pojęcia "rasy" współcześnie podlegają przewartościowaniu - w 2000 i w 2001 można było czytać w piśmie Nature Genetics:

• "To, że rasa w tym kontekście nie jest terminem naukowym, jest rzeczą przyjętą przez ogół naukowców – jest to przekaz, który winien być bez końca przypominany" (Editorial "Census, Race, and Genetics", Nature Genetics 24, 2000, s. 97)

• "Od dawna, naukowcy twierdzili, że na poziomie genetycznym zmienność cech między poszczególnymi osobnikami z tej samej populacji jest większa, niż ta, która istnieje między populacjami odrębnymi, i że nie ma biologicznego uzasadnienia dla rasy". (Editorial "Genes, Drugs, and Race", Nature Genetics 29, 2001, s. 239)

W roku 2003, A. W. F. Edwards, z Uniwersytetu w Cambridge, opublikował esej "Human Genetic Diversity: Lewontin's Fallacy" (BioEssays 25, 2003, s. 798-801), gdzie wskazuje on na błąd logiczny poprzednich badań: brało się w nich bowiem po uwagę częstotliwość występowania pojedynczych genów, jakby były one od siebie niezależne. Tymczasem tradycyjnie rasa definiowana jest jako "grupa etniczna, która charakteryzuje się zbiorem cech dziedzicznych (jak kolor skóry, kształt głowy, proporcje grup krwi, itp.)". Jeśli porówna się osoby z punktu widzenia skoordynowanych genów, tradycyjne rasy prezentują dość jednoznaczne różnice genetyczne.

Pojęcie "rasy" w medycynie 

Ze względu na historię terminu "rasa", używanie go w większości kontekstów jest zbędne i powodować może rożnego rodzaju wartościowanie, które jest już formą rasizmu. Badania nad charakterystykami ras ludzkich są dziś prowadzone z powodu m.in. zagrożeń epidemiami. Pewne choroby dziedziczne występują tylko w określonych populacjach: znany jest przypadek choroby Tay-Sachsa, występującej wśród aszkenazyjskich Żydów i u Kanadyjczyków z Nowego Brunszwiku. Wiedza na temat pochodzenia osób chorujących pomaga nie tylko w diagnostyce, ale również w terapii. W przypadku białaczki przeszczep szpiku kostnego winien mieć miejsce między osobami o podobnym pochodzeniu geograficznym. Z tego też powodu istnieją specjalne organizacje, jak African Caribbean Leukaemia Trust, które zajmują się niejako dystrybucja szpiku. Cytowany wyżej periodyk Nature Genetics pisał w 2004 r. o tym, jak niektóre z lekarstw działają lepiej w danych grupach etnicznych.

Kontrowersje wokół pojęcia "rasy" 

Prócz badań w dziedzinie medycyny, pojęcie rasy jest raczej pewnym kuriozum i dotyczy tylko faktu geograficznego: ze względu na pewien okres życia w izolacji na danym terenie, populacje wytworzyły pewne morfologiczne cechy wspólne. W krajach takich jak Brazylia różnice rasowe mają tendencje do zanikania. Mimo wszystko, faktyczne istnienie różnic genetycznych nie stanowi w żaden sposób "fundamentu naukowego" dla rasizmu. Biologia działa na zupełnie innym poziomie niż ideologia, nie dostarczając podstaw do waloryzacji.

Rasizm i religia 

Pastor King podczas słynnego przemówienia potępiającego rasizm, wygłoszonego w marcu 1963 przed Pomnikiem Lincolna (ang. Lincoln Memorial) w Waszyngtonie

Próbom wdrożenia społecznego podziału na rasy prawie zawsze towarzyszą usprawiedliwienia o naturze religijnej. Najstarszym przykładem jest tu prawdopodobnie system warn, zintegrowany z hinduizmem, który przetrwał do dziś od czasów inwazji indoeuropejskich Ariów na tereny negroidalnych Drawidów, między XIX a XVI w. p.n.e. (słowo warna w sanskrycie jest też słowem kolor). Usprawiedliwienia religijne propagowano także w kościołach chrześcijańskich w USA podczas okresu legalnego niewolnictwa. Rasistowską interpretacją Pisma Świętego kierował się również Ku Klux Klan.

W II poł. XX w. pojawiło się wielu przywódców religijnych, którzy potępiali rasizm. W USA pastor Martin Luther King w swoich słynnych mowach domagał się, aby Amerykanie różnych kolorów skóry mogli żyć razem jako równi obywatele. W RPA o pojednanie między białymi i czarnymi apelował biskup Tutu. W uhonorowaniu swoich zasług na rzecz walki z rasizmem obaj ci przywódcy religijni otrzymali pokojowe nagrody Nobla.

Rasizm i społeczeństwo

Koncepcje rasistowskie zostały ostatecznie skompromitowane po upadku hitleryzmu, który nastąpił wraz z zakończeniem II wojny światowej. Upowszechnienie wiedzy o zbrodniach reżimu faszystowskiego III Rzeszy, spowodowanych konsekwencjami przyjęca rasizmu jako ideologii państwowej, doprowadziło w rezultacie do pozbawienia rasizmu statusu dyscypliny naukowej. Współcześnie nie wyróżnia się jakiegokolwiek znaczącego teoretyka ideologii rasistowskiej.

W drugiej połowie XX wieku rasizm zaadaptowały na swoje potrzeby ugrupowania ekstremistyczne (np. skinheadzi, biała supremacja, neonazizm, Czarne Pantery itp.), co nie doprowadziło jednak do rozwinięcia badań i teorii o rasach ludzkich, a stało się jedynie pretekstem dla organizacji tego typu do prześladowań wybranych grup społecznym na tle rasowym.

Rasizm był często wskazywany, bądź jest ogólnie przyjęty w niektórych systemach społecznych, jako podpora ideologiczna wielu systemów kontroli, przemocy lub wyzysku, m.in. niewolnictwa w XIX w., apartheidu (zniesionego w 1990), systemu kast, nazizmu oraz bardziej ogólnie kolonializmu, imperializmu i fundamentalizmu.

Rasizm kulturowy 

Rasizm współczesny - jeden z członków ekstremistycznego ugrupowania biała supremacja (ang. White Power)

Pojęcie "rasizmu kulturowego" lub tzw. "nowego rasizmu", zaistniało w latach 80. XX wieku, kiedy w związku z dużymi migracjami ludności doszło do konfrontacji kulturowej pomiędzy określonymi grupami społecznymi. Rasizm kulturowy zakładał istnienie różnic pomiędzy ludźmi natury biologicznej, i wynikał z chęci ochrony tradycji, zwyczajów i pewnego stylu życia charkterystycznego dla wybranych społeczności. Poglądy te, chociaż podkreślały iż "obcy" (ludzie odmienii kulturowo) nie są gorsi, z racji ich przynależności do obcej kultury odmawiały im przyznania identycznych praw i przywilejów, jakie posiadały kultury rodzime.

Rasizm kulturowy cechowały brak akceptacji dla niedostosowania innych grup kulturowych do kultury rodzimej, jednak bez podkreślania jej supremacji, nacisk na asymilację, przy jednoczesnej zgodzie na autonomiczny rozwój - jednak w ramach własnej, rodzimej kultury. Rasiści kulturowi twierdzili, iż jednostka ludzka jest nierozerwalnie związana ze swoją kulturą i nie może się rozwijać bez zaakceptownia jej zasad i poza nią. Różnica pomiędzy "nowym rasizmem" a rasizmem tradycyjnym polegała na tym, iż zasadniczym jego kryterium była kultura, natomiast w rasiźmie klasycznym wyłącznie rasa. Współcześnie "nowy rasizm" istnieje w społecznościach, w których elementy obce kulturowo nie wykazują chęci do asymilacji i przyjęcia wzorców kultury rodzimej.

Sytuacja prawna w Polsce 

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. z 1997 r. Nr 88, poz. 553, z późn. zm.):

Galeria

Rycina przedstawiająca trzech członków Ku Klux Klanu aresztowanych w 1871 roku za usiłowanie zabójstwa na tle rasowym

Poczekalnia dla "kolorowych" - tablica informacyjna z okresu segregacji rasowej w Ameryce Północnej (USA)

"Tylko dla białych" - tablica informacyjna z okresu apartheidu w RPA - napis w języku angielskim i afrikaans

Kadr z filmu "Narodziny narodu" (ang. The Birth of a Nation) z 1915, gloryfikującego działalność Ku Klux Klanu