Pakt Ribbentrop-Mołotow – nazwa odnoszona zarówno do samego Paktu o Nieagresji pomiędzy III Rzeszą Niemiecką i Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich z 23 sierpnia 1939 r., jak i w szczególności do tajnego protokołu dodatkowego stanowiącego załącznik do tego Paktu.

Okoliczności podpisania paktu 

Pakt został podpisany przez ministrów spraw zagranicznych obu państw - Joachima Ribbentropa i Wiaczesława Mołotowa, którzy w imieniu swoich przywódców, Adolfa Hitlera i Józefa Stalina, dokonali podziału Europy Środkowej i Wschodniej. Traktat był logicznym następstwem wcześniejszego układu o gospodarczej i militarnej współpracy zawartej w 1922 roku między Rosją a Niemcami zwanym układem w Rapallo.

Pakt miał olbrzymie znaczenie dla obu przywódców. Hitlerowi zabezpieczał front wschodni w planowanej przez niego wojnie i atak na Polskę. Stalin zaś powiększał w ten sposób strefę wpływów komunizmu.

Według pamiętników dyplomaty amerykańskiego Charlesa Bohlena i ujawnionej korespondencji dyplomatycznej ambasady USA z Sekretarzem Stanu Cordellem Hullem treść traktatu była znana rządowi Stanów Zjedoczonych już 25 sierpnia 1939, dzięki przekazaniu jej Bohlenowi przez niemieckiego wojskowego i dyplomatę Hansa von Herwath.

Główne postanowienia paktu 

• kraje bałtyckie (Estonia, Łotwa) i Finlandia staną się strefą wpływów i przyszłym terytorium ZSRR, a północna granica Litwy (z Łotwą) stanowić ma granicę pomiędzy strefami interesów Niemiec i ZSRR.
• Na obszarach należących do państwa polskiego strefy interesów Niemiec i ZSRR będą rozgraniczone wzdłuż linii rzek Narwi, Wisły i Sanu 
• strona radziecka podkreśla swoje zainteresowanie Besarabią, ze strony niemieckiej stwierdza się zupełne niezainteresowanie odnośnie tego terytorium.

Modyfikacje ustaleń paktu w czasie późniejszym 

Już w trakcie trwania II wojny światowej, 28 września 1939, kiedy doszło do spotkania nacierających z zachodu Niemców z nacierającą ze wschodu Armią Czerwoną, a los Polski był w tej kampanii przesądzony, doszło do doprecyzowania postanowień niemiecko-sowieckich. Podpisano w Moskwie niemiecko-radziecki traktat o granicach i przyjaźni zwany drugim układem Ribbentrop-Mołotow.

Dokonano wówczas następujących modyfikacji: ZSRR zgodził się na odstąpienie Niemcom wschodniej części Mazowsza i Lubelszczyzny w zamian za zgodę Niemiec na oddanie Litwy do sowieckiej strefy wpływów. Wkrótce (10 października) Wileńszczyzna została przekazana Litwie w zamian za zgodę na stacjonowanie garnizonów radzieckich na jej terytorium. Podobne układy wymuszono 29 września i 5 października na Estonii i Łotwie.

Gospodarcze ustalenia paktu

Na podstawie Paktu i późniejszych umów ZSRR prowadził z Niemcami ożywioną wymianę gospodarczą i polityczną. Współpracę w zwalczaniu ruchu oporu prowadziły służby Gestapo i NKWD. W ramach różnych umów w latach 1940-1941 Niemcy otrzymały od ZSRR:

• 1,5 mln ton ziarna
• 100 tys. ton bawełny
• 2 mln ton produktów naftowych
• 1,5 mln m. sześc. drewna
• 280 tys. ton manganu
• 42 tys. ton chromu
• 350 tys. ton miedzi
• 1200 tys. ton wyrobów walcowanych
• 2700 tys. ton złomu metali kolorowych
• 30 tys. ton surowca kauczukowego

Równocześnie jednak Niemcy realizowały swoje zobowiązania w minimalnym stopniu - saldo wymiany na czerwiec 1941 wynosiło ok. 1 mld marek na niekorzyść ZSRR). Według części historyków Stalin tolerował ten stan rzeczy licząc na realizację planu inwazji Niemiec na Anglię (Operacja Lew Morski).