Jesień Ludów (lub Jesień Narodów) – termin określający wydarzenia, które przypadły pod koniec 1989 roku w Europie Środkowo-Wschodniej, związane z obaleniem ustroju komunistycznego w krajach tej części świata. Rewolucyjny charakter wydarzeń z 1989 roku nasunął skojarzenie z Wiosną Ludów z 1848 roku. Jesień Narodów zamknęła kilkuletni proces rozpadu porządku jałtańskiego w Europie Środkowo-Wschodniej, zaś ogół przemian do 1991 roku spowodował przede wszystkim odsunięcie partii komunistycznych od władzy w krajach znajdujących się w strefie wpływów ZSRR.

Geneza 

Geneza wydarzeń Jesieni Ludów sięga początku lat 80. – narodzin Solidarności w Polsce, nasilaniu się ruchów opozycyjnych, pierwszych prób reform w krajach socjalistycznych, w tym pieriestrojki i głasnosti w ZSRR.

Rozmowy Okrągłego Stołu w Polsce i sukces opozycji w wyborach parlamentarnych z 1989 roku stały się sygnałem do podobnych przemian w pozostałych krajach socjalistycznych Europy Środkowo-Wschodniej, przede wszystkim na Węgrzech, w Czechosłowacji, NRD, Bułgarii, Rumunii, Albanii.

Przebieg 

U źródeł demokratycznych przemian 1989 leżały wcześniejsze zrywy wolnościowe w krajach „demokracji ludowej“. Miały one swój początek we wczesnych latach 50. XX w., a ich charakter sięgał od demonstracji i strajków po wielotygodniowe zbrojne konflikty. Do najbardziej znanych zrywów wolnościowych należały chronologicznie: Czerwiec 1953, Poznański Czerwiec 56, Powstanie węgierskie 1956, Praska wiosna, Marzec 1968, Grudzień 1970, Czerwiec 1976, Sierpień 1980. Ich wynikiem była stopniowa erozja systemu dominacji ZSRR nad swoimi państwami satelickimi w Europie Wschodniej. Jak określiła to Jadwiga Staniszkis, końcem lat 80. władze na Kremlu postanowiły zrezygnować z dominacji militarnej w tym regionie, zachowując jednak znaczny wpływ na transformację ustroju tych państw.

Następnym ważnym wydarzeniem prowadzącym do Jesieni Ludów była rozpoczęta w 1985 r. w ZSRR pieriestrojka. Następnie, wobec wciąż trwających w Polsce strajków i niepokojów społecznych, w 1988 r. władze komunistyczne zgodziły się na rozmowy z przedstawicielami (nielegalnej wówczas) opozycji w Polsce. Negocjacje prowadzono wiosną 1989 roku i są znane jako Rozmowy przy Okrągłym Stole. Ustalono tam m.in. termin pierwszych częściowo wolnych wyborów na 4 czerwca tego roku. W ich wyniku totalną klęskę poniosła PZPR i satelickie stronnictwa SD i ZSL, a praktycznie wszystkie dostępne w wyniku częściowo tylko wolnej ordynacji wyborczej miejsca w Sejmie i Senacie uzyskał związany z Lechem Wałęsą Komitet Obywatelski "Solidarność". Po kilku miesiącach nieudanych prób skonstruowania rządu w oparciu o PZPR przez powołanych przez prezydenta Jaruzelskiego premierów, w sierpniu 1989 pierwszym premierem w tzw. demoludach, niezwiązanym z rządzącą do tej pory partią komunistyczną – PZPR – został Tadeusz Mazowiecki, i to on powołał pierwszy rząd w powojennej Polsce, w skład którego weszli działacze opozycji antykomunistycznej. PZPR zresztą wkrótce (styczeń 1990) uległa samorozwiązaniu, gdyż jedyny sens jej działania – totalna kontrola wszystkich aspektów funkcjonowania państwa – przestał istnieć.

Podobne wydarzenia miały miejsce na Węgrzech. Rozmowy rządu z opozycją (lato 1989) doprowadziły do zmiany konstytucji tego kraju (październik).

23 sierpnia 1989 miliony mieszkańców Litwy, Łotwy i Estonii utworzyły w rocznicę podpisania Paktu Ribbentrop-Mołotow tzw. bałtycki łańcuch w proteście przeciwko dominacji sowieckiej.

Równolegle, setki obywateli NRD codziennie uciekały do sąsiedniej RFN, przez sąsiednią Czechosłowację, przez Węgry do Austrii, a nawet przez Polskę, gdzie tysiącami koczowali w ogrodach ambasady RFN Warszawie, skąd po kilku tygodniach negocjacji wyjechali specjalnym pociągiem wprost do Niemiec Zachodnich. Gdy 9 listopada 1989 otwarto przejścia graniczne w murze berlińskim zdecydowano, że mur powinien zostać zdemontowany, przy czym większość pracy wykonały spontanicznie tysiące ludzi z obu części miasta.

Pod wpływem tych wydarzeń zmiany stały się faktem w pozostałych krajach bloku. 7 grudnia do rozmów z opozycją przystąpił rząd Bułgarii, w Czechosłowacji wyłoniono w wyniku "aksamitnej rewolucji" niezależny rząd. W Rumunii obalono dyktaturę Nicolae Ceauşescu, a samego satrapę wraz z żoną – po krótkim i dalekim od legalności "procesie sądowym" – skazano na śmierć i niezwłocznie rozstrzelano.

Wkrótce potem podział Niemiec na NRD i RFN – za zgodą czterech państw, pomiędzy które podzielono po wojnie strefy okupacyjne Niemiec wyrażoną na konferencji "dwa plus cztery" 12 stycznia 1990 – przestał obowiązywać i 3 października 1990 dokonało się zjednoczenie Niemiec.

ZSRR upadł dopiero w 1991 r., jednak już wcześniej nie był w stanie zapobiec rozpadowi swojego imperium. Najszybciej ze struktury państwa sowieckiego wyłamała się Litwa (nie obyło się tam bez krwawej interwencji wojsk radzieckich w pobliżu wileńskiej stacji telewizyjnej – zob. Loreta Asanavičiūtė), wkrótce potem Łotwa (walki uliczne w Rydze) i Estonia, potem dalsze byłe republiki. Z państw komunistycznych na świecie pozostały już tylko Chiny (obecnie przeprowadzające szereg reform kapitalistycznych), Wietnam (również coraz wyraźniej odchodzący od "budowy komunizmu"), Laos, Kuba oraz Korea Północna.

W wyniku Jesieni Ludów ostatecznie zlikwidowano Układ Warszawski a wszystkie oddziały Armii Radzieckiej zostały wycofane ze wszystkich dotąd satelickich wobec ZSRR państw. Wycofanie tych wojsk łączyło się także z demontażem stacjonujących na terytoriach tych krajów wyrzutni rakietowych pocisków z głowicami jądrowymi; operacja ta wydatnie zwiększyła poziom bezpieczeństwa w Europie i w świecie.

Pośrednim skutkiem Jesieni Ludów był też rozpad Jugosławii, w której przez kilka lat trwały krwawe wewnętrzne walki na tle etnicznym oraz pozostający w kontraście do doświadczeń jugosłowiańskich bezkrwawy rozpad Czechosłowacji na Czechy i Słowację.

Jesień Ludów przyniosła obalenie totalitarnego ustroju, przywróciła wolność słowa i demokrację w dawnych krajach bloku komunistycznego, ale nie przyniosła ich mieszkańcom dobrobytu na poziomie identycznym z krajami Europy Zachodniej, czego niektórzy z nich irracjonalnie oczekiwali. W niemal wszystkich krajach postkomunistycznych wkrótce do władzy doszła socjaldemokracja, często wywodząca się z dawnych partii komunistycznych. Niemniej jednak zdobycze demokratycznego sprawowania władzy wydają się niezagrożone, a postęp gospodarczy we wszystkich krajach, w których zaszły transformacje zapoczątkowane Jesienią Ludów pozwala twierdzić, że podział Europy żelazną kurtyną odchodzi do historii. Większość z krajów biorących udział w Jesieni Ludów została przyjęta do NATO i do Unii Europejskiej (niektóre zaś są w trakcie negocjacji akcesyjnych).

Największe spośród państw powstałych z posowieckich republik – Rosja, Ukraina, Białoruś, a także Kazachstan i inne republiki azjatyckie oraz republiki kaukaskie – wybrały swoje własne drogi rozwoju, zazwyczaj pozostające w silnej wzajemnej zależności, przy czym najsilniejszym elementem tej struktury pozostaje Rosja. Niektóre z tych państw pozostają w konflikcie z sąsiadami, szczególnie na Kaukazie, znaczna ich część pozostaje pod rządami autorytarnymi.