Ustrzyki Dolne (ukr. Устрики Долішні, ros. Устрики Дольные) – miasto w woj. podkarpackim, stolica powiatu bieszczadzkiego, położone nad rzeką Strwiąż. Jest siedzibą gminy miejsko-wiejskiej Ustrzyki Dolne.

W latach 1944-1951 miasto należało do Związku Radzieckiego (znalazło się w Polsce w ramach umowy o zamianie granic). W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. krośnieńskiego.

Leży na wysokości ok. 480 m n.p.m., na trasie małej i dużej pętli bieszczadzkiej.

Według danych z 31 grudnia 2004, miasto miało 9571 mieszkańców.

Historia 

W 1502 r. król Jan Olbracht oddał okolice Ustrzyk Dolnych w dzierżawę Iwonii Janczonowiczowi herbu Przestrzał rodem z Siedmiogrodu, za zasługi położone w czasie wojny bukowińskiej. W 1509 r. Iwonia Unihowski herbu Przestrzał protoplasta rodu Ustrzyckich lokował wieś Ustrzyki, wtedy nazwaną Ustryk ( wioski leżącej u zbiegu dwóch strumieni (bezimiennych), a mieszkańcy nazywali ją po staropolsku “UST” czyli ujście, “RZYKI” czyli rzeki, a stąd nazwa wsi Ustrzyki albo ujscie rzeki ), od której jego ród przyjął później miano Ustrzyckich. Dla Emeryka Ustrzyckiego ok. 1505 r. nadano wójtostwo i ziemie Ustrzyk Dolnych , obejmujacych miejscowości Jasień, Równia, Zamłynie, Strwiążyk i cześć Ustianowej. W roku 1667 (Maciej) Stanisław Ustrzycki- sędzia sanocki, poseł na Sejm w 1670 r., komisarz (wyznaczony do monety srebrnej ułożenia w swoich dobrach w 1676r., w Jasieniu kościół farny wystawił, co aprobowała Konstytucja 1667r”.

W roku 1667 Sejm za zasługi i fundację kościoła w Jasieniu zezwolił Maciejowi Stanisławowi Ustrzyckiemu na zamianę Ustrzyk Dolnych za Ustrzyki Górne. W 1670 roku zatwierdził Król Jan Kazimierz przywilej i powstała tu gmina królewska i parafia. Ród Ustrzyckich staje się dziedzicem tych ziem. Majątek w rękach Ustrzyckich pozostał do poł. XVIIIw., później przeszedł na własność Mniszchów, w XIX w. Piaseckich i Laskowskich, w XX w. Nanowskich. Stanisław Ossoliński drugi syn Mikołaja po bracie starosta piotrkowski, w 1680 podstoli lubelski, rotmistrz chorągwi koronnej, dziedzic Hussakowa ożenił się z Anną Ustrzycką, właścicielką Ustrzyk, która z kolei po jego śmierci zaślubiła Siemianowskiego. W roku 1723 w wyniku działań Klemensa Ustrzyckiego Ustrzyki Dolne uzyskały prawa miejskie.

W 1672 r. – podczas ostatniego najazdu czambułów tatarskich Nuradyn-Soltana na Bieszczady ordyńcy ograbili i spalili miejscowość,, a mieszkańców uprowadzili na wschód do niewoli. W 1727 r. na mocy postanowienia króla Polski Augusta II Mocnego Ustrzyki otrzymały prawa miejskie. W sierpniu 1769 w okolicach Ustrzyk Dolnych toczyły się walki Konfederacji przeciw wojskom rosyjskim Drewicza i pod Hoszowem został ranny jeden z dowódców Konfederatów Barskich Franciszek Ksawery Pułaski, który był leczony na zamku Kmitów w Lesku.

W 1846 r. mieszkańcy Ustrzyk i okolic aktywnie uczestniczyli w powstaniu krakowskim przeciw zaborcy. 21 lutego 1846 r. powstańcy z południowej części obwodu sanockiego szli na północ w celu opanowania Sanoka trzema szlakami: z Cisnej przez Baligród, z Lutowisk oraz z Ustrzyk Dolnych i z Ustianowej. W 1872 r. poprowadzono tędy strategiczną linię kolejową z Węgier do twierdzy Przemyśl i rozpoczął się w okolicy rozwój przemysłu naftowego. W czasie I wojny światowej toczyły się tu walki między wojskami rosyjskimi i austriackimi. 4 września 1914 r. zatrzymuje się tu owacyjnie witany polski Legion Wschodni złożony z 5 tys. legionistów, dowodzonych przez gen. Młota Fijałkowskiego i maszerują do Sanoka, a potem udają się pociągiem do Jasła. 21 września 1914 Rosjanie docierają po walkach, do Ustrzyk Dolnych. Z tych terenów wielu Polaków popierających Austrię, trafia do więzienia lub na Syberię. 25 stycznia 1915- rozbita kawaleria rosyjska w bitwie pod Lutowiskami, ucieka w popłochu przez Ustrzyki.

W czasie I wojny światowej na przełomie 1914/15 r. front dwukrotnie przeszedł przez te tereny niszcząc miasto.

W listopadzie 1918 r. miasto było świadkiem zwycięskiej potyczki opancerzonego pociągu Kozak pod dowództwem, wówczas porucznika, Stanisława Maczka z oddziałem Ukraińskiej Halickiej Armii. 6 grudnia 1918 r. Ukraińcy zaatakowali Ustrzyki Dolne, by odciąć od Polski załogę Lwowa. Na odsiecz miastu pośpieszył przybyły z Krakowa szwadron kawalerii (60 szabel), który uderzył na Równię i u zbiegu drogi w Hoszowczyku rozbił kolumnę ukraińską biorąc 38 jeńców.12 grudnia1918 r. przez Ustrzyki przeszły polskie oddziały pod dowództwem płk. Henryka Minkiewicza (2000 piechoty, 10 dział i pociąg pancerny "Kozak" rozwijając natarcie, odnosząc zwycięstwo nad Ukraińcami i śpiesząc na odsiecz Lwowa.

W czasie II wojny światowej walki obronne, z nacierającymi wojskami hitlerowskimi toczyła 3 Brygada Górska dowodzona przez płk. Jana Kotowicza wchodząca w skład grupy operacyjnej gen. bryg. Kazimierza Orlika-Łukoskiego. 9 września 1939 r. pod Uhercami została obsadzona przez żołnierzy batalionu Obrony Narodowej Sanok (dowódca batalionu; kpt. Tadeusz Kuniewski) pozycja opóźniająca marsz Niemców na wschód. 10 września o 11.00 batalion został zaatakowany przez niemiecką kolumnę zmotoryzowaną i po stoczeniu krótkiej walki, wycofał się. Pamiątką po tych walkach są; znajdujące się na cmentarzu w Uhercach; cztery groby i krzyż z napisem: Tu leżą żołnierze walki wrześniowej 1939 roku porucznik i ośmiu żołnierzy.

10 i 11 września 1939 r. wycofująca się 3 Brygada Górska, prowadziła walki pod Ustrzykami, w obronie tych ziem przed okupacją niemiecką.

12 września 1939 r. Niemcy wkroczyli do Ustrzyk, i rozpoczęły się aresztowania i wywózki do więzień.

28 września 1939 w czasie kampanii wrześniowej z miasta wycofały się oddziały niemieckie.

29 września 1939 miasto zostało zajęte przez Armię Czerwoną. 22 października 1939 odbyły się wybory do Zgromadzenia Narodowego Ukraińskiej SRR. 1 listopada 1939 na podstawie aktu rozbiorowego Polski (Paktu Ribbentrop-Mołotow) i na "prośbę" Zgromadzenia Narodowego Ukraińskiej SRR Rada Najwyższa ZSRR wydała ustawę o "włączeniu tych ziem" do Ukraińskiej SRR. Miasto oraz okolice weszły wówczas w skład obwodu drohobyckiego, a siedzibą rejonu zostały Ustrzyki Dolne. Jako Język urzędowy wprowadzono ukraiński. Sowiecka okupacja pełna represji i wywózek na Syberię trwała w Ustrzykach do 27 czerwca 1941.

Ustrzyki Dolne zostały zajęte przez oddziały słowackie Rýchla Skupina 29 czerwca 1941. Po 29 czerwca 1941 r. całe góry znalazły się pod okupacją niemiecką. W czasie wojny działały tu oddziały partyzantki AK OP-23 "KN-23" Placówka VIII Czarna z 3 plutonami. Dowodził nią Bolesław Rudziński. Działała tez BCh oraz oddziały samoobrony. Niemcy w bramach ustrzyckich kamienic przeprowadzali rozstrzeliwanie ludności żydowskiej i romskiej.

We wrześniu 1944 roku, po walkach z Niemcami, wkroczyły tu oddziały sowieckie aresztujące polskich partyzantów oraz przeprowadzające wywózki na Syberię. Po II wojnie światowej miasto znalazło się w ZSRR, gdzie zostało pozbawione praw miejskich. W czerwcu 1946 roku wysiedlano Polaków z Ustrzyk Dolnych i przyległych miejscowości a następnie wywieziono pociągiem towarowym do Polski.

W składzie Ukraińskiej SRR Ustrzyki pozostawały jeszcze od lipca 1944 do 15 lutego 1951.

W ramach "korekty granic" Ustrzyki Dolne i okolice zostały przekazane Polsce w zamian za obfitujący w złoża węgla rejon Sokala. W 1951 powróciło do Polski na podstawie umowy o zamianie granic, pozostając miastem (oficjalnie od1952). W Polsce owa doraźna utrata praw miejskich nie jest uwzględniana.

Porozumienia Rzeszowsko-Ustrzyckie

W Ustrzykach Dolnych rozpoczął się na początku 1981 roku strajk rolników trwający przez 50 dni.

W nocy z 18 na 19 lutego 1981 roku - w Ustrzykach Dolnych i 20 lutego 1981 r. - w Rzeszowie po 50 dniach ogólnopolskiego strajku robotniczo-chłopskiego, pomimo usilnych prób jego rozbicia i oddziaływania na jego przebieg przez Służbę Bezpieczeństwa PRL w ramach akcji KRET, i przeniesienia się strajkujących do Rzeszowa, podpisano Porozumienia Rzeszowsko-Ustrzyckie.

Po podpisaniu porozumień Przewodniczący Komitetu Strajkowego; Jan Kułaj powiedział: Chłopi Polska nasza!

Sygnowali je przedstawiciele Komisji Rządowej, Komitetu Strajkowego, który działał w imieniu Ogólnopolskiego Komitetu Założycielskiego Związku Zawodowego Rolników Indywidualnych oraz przedstawiciele MZK NSZZ "Solidarność" w Rzeszowie i Krajowej Komisji Porozumiewawczej NSZZ "Solidarność". Strajk wspierali członkowie NSZZ "Solidarność", mieszkańcy różnych miast oraz rolnicy z całego kraju oraz kapłani i Rada Główna Episkopatu Polski.

Jeden z głównych rolniczych postulatów dotyczył rejestracji NSZZ Rolników Indywidualnych "Solidarność". Nastąpiła ona dopiero w 12 maja 1981 roku. Jednak Rzeszowsko-Ustrzyckie strajki zdecydowanie to przyspieszyły, a ponadto zmusiły władzę, m.in. do zagwarantowania nienaruszalności chłopskiej własności i wolności w obrocie ziemią, zrównania praw rolników indywidualnych z prawami gospodarstw państwowych, zrównanie praw socjalnych mieszkańców wsi i miast, korzystnych zmian w oświacie na wsi oraz uznania praw religijnych, wydawania zezwoleń na budowę kościołów i zapewnienia opieki duszpasterskiej w wojsku.

Porozumienia Rzeszowsko-Ustrzyckie zwane Konstytucją Polskiej Wsi podpisali m.in.: w imieniu strony rządowej – wiceminister rolnictwa Andrzej Kacała, w imieniu strony społecznej: Józef Ślisz, Jan Kułaj (przedstawiciele rolników), Antoni Kopaczewski (przewodniczący Regionu NSZZ "Solidarność" w Rzeszowie) oraz Lech Wałęsa i Bogdan Lis (za Krajową Komisję Porozumiewawczą NSZZ "Solidarność").

Zabytki 

• Neogotycki kościół rzymskokatolicki z lat 1909-1911 pw. Matki Boskiej Królowej Polski wraz z ikoną Matki Boskiej z Dzieciątkiem z II poł. XVII wieku.
• Murowana cerkiew greckokatolicka z 1874 r.
• Murowana dawna cerkiew na Strwiążku z 1831 r.
• Budynek byłej synagogi z ok. 1870 r. oraz stary cmentarz żydowski (założony w XVIII wieku).
• Kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP (sanktuarium Matki Boskiej Bieszczadzkiej) z 1743 r. oraz cmentarz rzymskokatolicki z końca XIX wieku.
• Stacja kolejowa z 1872 r.

Turystyka i rekreacja

Narciarstwo

Ustrzyki Dolne posiadają najbardziej rozbudowaną infrastrukturę narciarską na Podkarpaciu, dlatego nazywane są często zimową stolicą tego województwa.

Wyciągi narciarskie w Ustrzykach:

• Stacja narciarska Laworta – kolejka linowa o długości 1300 m, wyciąg orczykowy 1250 m oraz mały wyciąg o długości 300 m Długość tras to 1250 m, różnica wzniesień wynosi 254 m
• Stacja narciarska Gromadzyń – 2 wyciągi orczykowe o długości 650 m oraz jeden o długości 150 m. Trasy o długości 750, 800 i 900 m oraz nartostrada o długości 2500 m.
• Wyciąg orczykowy "Olimp" na Małym Królu o długości 450 m.
• Wyciąg orczykowy na Małym Królu o długości 200 m.

Na terenie miasta znajduje się kompleks basenowo-rekreacyjny – kryta pływalnia.

Dużą atrakcją jest znajdujące się w Ustrzykach Dolnych muzeum Bieszczadzkiego Parku Narodowego wybudowane na początku lat 70. XX wieku – jest ono jednym z największych muzeów przyrodniczych w kraju.

Szlaki turystyczne 

Szlaki spacerowe 

• – ze stacji PKP, przez szczyty Kiń i Orlik do Jasienia
• – z Rynku, przez szczyt Małego Króla, źródła Strwiąża, Kamienną Lawortę do Rynku
• – ze stacji PKP, przez szczyt Gromadzyń, sanktuarium w Jasieniu do stacji PKP
• – ze szczytu Małego Króla na szczyt Kamiennej Laworty
• – z Rynku na cmentarz żydowski

Szlaki piesze 

• – niebieski szlak turystyczny Biała - Grybów

Szlaki drogowe 

• Szlak architektury drewnianej – trasa III i trasa III A

Synagogi 

• Synagoga w Ustrzykach Dolnych
• Synagoga Stara w Ustrzykach Dolnych (bejt ha-midrasz)
• Synagoga Nowa w Ustrzykach Dolnych (bejt ha-midrasz)
• Synagoga Sadigorer w Ustrzykach Dolnych
• Synagoga chasydów z Bełza w Ustrzykach Dolnych
• Synagoga Jad Charucim w Ustrzykach Dolnych

Ciekawostki 

• Z Ustrzyk Dolnych pochodzi polski zespół punkowy KSU.
• Anzel Niesiołowski uczestnik powstania styczniowego z roku 1864 właściciel Sokolego i Teleśnicy Sanny, pochowany został w Ustrzykach Dolnych w Jasieniu