Język polski (polszczyzna) należy wraz z językiem czeskim, słowackim, pomorskim (kaszubskim), dolnołużyckim, górnołużyckim oraz wymarłym połabskim do grupy języków zachodniosłowiańskich, stanowiących część rodziny języków indoeuropejskich.

Ocenia się, że język polski jest językiem ojczystym około 44 milionów ludzi na świecie (w literaturze naukowej można spotkać szacunki od 40 do 48 milionów), mieszkańców Polski oraz Polaków zamieszkałych za granicą (Polonia).

Alfabet

Alfabet polski (litery szare występują tylko w słowach obcego pochodzenia)

Alfabet polski jest oparty na alfabecie łacińskim i składa się obecnie z 32 liter: Aa Ąą Bb Cc Ćć Dd Ee Ęę Ff Gg Hh Ii Jj Kk Ll Łł Mm Nn Ńń Oo Óó Pp Rr Ss Śś Tt Uu Ww Yy Zz Źź Żż

Rozpowszechnienie języka polskiego

Polska jest jednym z najbardziej jednolitych językowo krajów w Europie, dla prawie 97% obywateli polski jest językiem ojczystym. W wyniku II wojny światowej Polska została zmuszona do zmian granic, w wyniku czego przesiedlono wielu ludzi (Akcja Wisła, Wysiedlenia Niemców po II wojnie światowej), jak również urządzano czystki ludności (Rzeź wołyńska). Niemniej jednak, po zakończeniu wojny, na ziemiach polskich włączonych do ZSRR pozostało wielu Polaków, którzy nie mogli lub nie chcieli wyjechać. Nawet dziś stanowią oni duże mniejszości na Litwie, Białorusi i Ukrainie.

Znaczna liczba osób polskiego pochodzenia mieszka w takich krajach jak: Argentyna, Australia, Austria, Brazylia, Czechy, Francja, İzrael, İslandia, İrlandia, Kanada, Kazachstan, Łotwa, Niemcy, Nowa Zelandia, Norwegia, Rosja, Słowacja, Szwecja, Urugwaj, USA i Wielka Brytania. W Stanach Zjednoczonych żyje około 11 milionów Amerykanów polskiego pochodzenia, ale większość z nich nie mówi płynnie po polsku.

Dzieje języka polskiego

Zarys fonetyki historycznej 

Język polski wywodzi się z języka praindoeuropejskiego za pośrednictwem języka prasłowiańskiego. Ślady jego dziejów można odnaleźć w obocznościach.

Do najważniejszych wczesnych zmian należy palatalizacja indoeuropejska. Dawne miękkie k, kh, g, gh przeszły w językach satemowych, takich jak języki słowiańskie, zwykle w s i z (ale np. litewskie š i ž), zaś w językach kentumowych, na przykład w łacinie i językach germańskich, w k i g. W języku prasłowiańskim wszystkie zgłoski zamknięte przeszły w otwarte. Pociągnęło to za sobą powstanie samogłosek nosowych i zróżnicowanie długości samogłosek. Ukształtowała się też opozycja spółgłosek miękkich i twardych.

W języku polskim opozycja spółgłosek miękkich i twardych stała się cechą istotną. Zgłoskotwórcze r i l przeszły w pary samogłoska + r lub odpowiednio l. Nastąpił też zanik iloczasu, a wiele spółgłosek miękkich zostało utwardzonych, np. miękkie r (zapis: r', np. r'eka – rzeka) przeszło w ż (zapis: rz). Wiele spółgłosek miękkich traci miękkość w wygłosie (np. końcowe miękkie w w nazwach typu Wrocław, w przypadkach zależnych nadal jest miękkie – we Wrocławiu).

Wpływy języków obcych

Współczesny język polski wywodzi się z dialektów używanych w Wielkopolsce i Małopolsce, w mniejszym stopniu na Mazowszu oraz na innych obszarach. Na język polski wpływały inne języki. Najważniejszymi z nich były:

• łacina
• niemiecki ;,
• czeski
• białoruski i ukraiński (głównie za pośrednictwem gwar kresowych)
• turecki
• francuski
• włoski
• rosyjski
• język jidysz

Obecnie obserwować można duży wpływ języka angielskiego na język polski.

Zasięg oddziaływania języka polskiego

W 1699 język polski stał się językiem urzędowym Wielkiego Księstwa Litewskiego, stał się także językiem szybko przyswajających język polski niemieckich rodów szlacheckich w Inflantach Polskich.

Od połowy XVI wieku do początku wieku XVIII polszczyzna była językiem dworskim w Rosji, i tą drogą przeniknął do języka rosyjskiego szereg wyrazów pochodzenia zachodnioeuropejskiego, przyswojonych wcześniej przez język polski.

W XVII wieku po polsku mówiono także na dworach Hospodarstwa Mołdawskiego i Wołoszczyzny.

Odmiany

W etnicznym języku polskim wyróżniamy:

• język ogólny: język literacki (odmiana kulturalna), język potoczny
• dialekty: ludowe oraz miejskie (np. gwara lwowska, gwara poznańska, gwara warszawska)
• socjolekty – gwary środowiskowe (np. grypsera)

Podstawowe dialekty języka polskiego to:

• śląski (coraz częściej uznawany za odrębny język)
• wielkopolski (zobacz też: gwara poznańska)
• małopolski (zobacz też: gwara krakowska, gwara podhalańska, gwara sądecka, gwara żywiecka, gwara łowicka)
• mazowiecki (zobacz też: gwara białostocka)
• chełmińsko-kociewsko-warmiński
• północnokresowy
• południowokresowy

Poza tymi podstawowymi dialektami istnieją także dialekty mieszane, szczególnie na zachodzie Polski.

Encyklopedia Popularna PWN wymienia jako główne dialekty wielkopolski, małopolski, ślaski, mazowiecki, kaszubski.

Język polski za granicą 

Coraz więcej osób uczy się języka polskiego jako obcego. Ich liczbę szacuje się na 10 000 osób na całym świecie, z czego ok. jedna trzecia studiuje język polski na uczelniach i szkołach językowych w Polsce. Od 2004 roku istnieje również możliwość zdawania egzaminu z języka polskiego jako obcego na 3 poziomach: podstawowym (na poziomie B1), średnio zaawansowanym (na poziomie B2) oraz na poziomie zaawansowanym (na poziomie C2). Egzaminy te przygotowuje Państwowa komisja poświadczania znajomości języka polskiego jako obcego. Szczegółowe wiadomości można znaleźć na stronie.

Liczni są również rodzimi użytkownicy języka polskiego, którzy na stałe mieszkają w innych państwach. Są to członkowie polskiej mniejszości narodowej albo polscy wychodźcy lub ich potomkowie (Polonia).

Jako język polskiej mniejszości narodowej polski jest używany przede wszystkim w krajach sąsiednich: na Ukrainie, Białorusi, Litwie i w Czechach.

Największe grupy polskojęzycznej ludności, które znalazły się na stałe poza granicami kraju w wyniku wyjazdu z państwa, znajdują się w zachodniej Europie (Niemcy, Francja, Wielka Brytania), Ameryce (Stany Zjednoczone, Kanada, Brazylia, Argentyna), Australii oraz w Izraelu.

Ze względu na duże rozproszenie ludności polskojęzycznej po całym świecie i brak teraźniejszych badań nad stopniem utrzymywania języka polskiego wśród Polaków za granicą, bardzo trudno ustalić liczbę osób polskojęzycznych na stałe zamieszkałych poza granicami Polski. Szacunki podawane w rzetelnych książkach mieszczą się w szerokim przedziale od 3,5 do 10 milionów. Skutkiem tych rozbieżności są różne dane o ogólnej liczbie rodzimych użytkowników języka polskiego.

Obecnie zachodzące zmiany 

Każdy język podlega ciągłym zmianom, z których niektóre w końcu się przyjmują głęboko w języku, inne zaś mają ograniczony wpływ na język lub też odchodzą zupełnie w zapomnienie. Również we współczesnej polszczyźnie zachodzi wiele zmian, zarówno gramatycznych jak i wyrazowych. Nie można z góry powiedzieć że jedne zmiany są dobre a inne złe – o tym, które zwyciężą, postanowią dzisiejsi i przyszli użytkownicy języka polskiego.

Zmiany ukształtowania dialektów

W związku z przesiedleniami ludności po drugiej wojnie światowej, rozwojem miast, wpływami kultury masowej (telewizja, prasa) oraz powszechnej oświacie prowadzonej w odmianie ogólnej, język polski coraz bardziej się ujednolica. Cechy gwar są o wiele słabiej widoczne u młodszych użytkowników języka. Nie dotyczy to wszystkich gwar – np. gwarom góralskim i śląskim jak na razie wyginięcie nie grozi, jednak większość Polaków mówi dziś polskim językiem ogólnonarodowym.

Zmiany gramatyczne 

Prawdopodobnie najbardziej rzucającą się w oczy zmianą jest wypieranie rodzaju męskorzeczowego przez męskożywotny. Wiele słów które dotychczas były jednoznacznie nieżywotne, w języku potocznym, zwłaszcza w języku młodzieży, jest traktowanych jako żywotne. Objawia się to tym, że biernik jest równy dopełniaczowi nie zaś jak dotychczas mianownikowi. Pojawiają się takie wyrażenia jak "mieć pomysła" czy "obejrzeć filma" (na razie wyłącznie potoczne). Większość nowych słów odnoszących się do zjawisk niematerialnych przyjmuje rodzaj męskożywotny również w języku państwowym. I tak "dostać e-maila/SMS-a" są znacznie bardziej popularne od "dostać e-mail/SMS".

Zmiany wyrazowe

Następuje zapożyczanie dużej ilości wyrazów angielskich, a jednocześnie zanika wiele dawnych zapożyczeń, głównie francuskich, jidysz i rosyjskich.

Ciekawym zjawiskiem jest zmiana wymowy niektórych francuskich zapożyczeń z francuskiej na angielską, np. image wymawia się współcześnie raczej imidż niż imaż.

Zmiany głosek 

W związku z zapożyczeniami słów z języków o odmiennej fonologii, rozpowszechniają się rzadko dotychczas spotykane połączenia głosek, np. po głoskach zębowych t, d, s, z, r pojawia się i (didżej, tir, ring). Pojawiają się też połączenia ky, gy, ly (ankylozaur, poligynia, glyptodon)