Realizm - ostry styl w malarstwie europejskim drugiej połowy XIX wieku; zapoczątkowany we Francji, szybko został podchwycony na całym kontynencie. Obrazy realistyczne to głównie sceny rodzajowe z życia prostych ludzi, namalowane przy pomocy uproszczonych środków wyrazu, o spokojnej palecie i kompozycji.

 

Powstanie i program 

Najważniejszą postacią realizmu był Francuz Gustave Courbet. Po francuskiej rewolucji w 1848 roku, gdy coraz więcej malarzy odwróciło się od romantyzmu i akademizmu, objął nieformalne przywództwo nad grupą tych artystów. On też użył po raz pierwszy terminu "realizm" w odniesieniu do współczesnego mu prądu artystycznego. Źródłosłów tego pojęcia zdradza nam najważniejsze postulaty kierunku:

• odejście od romantycznej inspiracji wyobraźnią,
• rezygnacja z akademickiego idealizowania tematu malarskiego.

Zamiast tego proponowali:

• przedstawianie niezakłamanej rzeczywistości dostępnej przeciętnemu człowiekowi (żadnych boginek i aniołów!),
• zaakcentowanie życia zwykłych ludzi, ich problemów, pracy i trosk (niektórzy malarze byli bliscy programowi socjalistów),
• uproszczenie kompozycji płótna, rezygnację z ozdobników, przesadnie żywych kolorów i promiennego oświetlenia.

Nic nie przedstawia programu realistów lepiej niż buńczuczne słowa Courbeta: "Pokażcie mi anioła, to go namaluję!" (skonfrontujmy to np. z akademickimi obrazami Cabanela, na których częstym elementem są rumiane cherubinki).

Przedstawiciele

Francja

U każdego z wielkich twórców francuskiego realizmu kierunek ten zaowocował w specyficzny sposób.

Jean-Francois Millet chyba najbardziej odpowiada ideałowi malarza realisty. Jego sztuka niezmiennie obraca się wokół trudnego życia chłopów i ich symbiozy z naturą. Sam Millet pochodził z chłopskiej rodziny normandzkiej i wkładał w swoje miniaturki dużą dozę osobistego wzruszenia. Jego najsłynniejszym obrazem są Kobiety zbierające kłosy z 1857 roku.

Wspomniany wcześniej główny ideolog ruchu Gustaw Courbet powędrował w inną stronę. Jego początkowo bezinteresownie oddane sprawie obrazy (Pogrzeb w Ornans - 1849-50, Śpiąca prządka - 1853) poczęły powoli ustępować prowokacyjnym aktom i rozmaitym pretekstom do autoportretu.

Trzeci zaś wielki francuski realista, Honor Daumier, zajmował się przede wszystkim miastem i ciemnymi sprawami jego. Na rysunkach, grafikach i obrazach tego twórcy dostrzegamy nieco ironiczne portrety pijaków, wychodzących ze szkoły dzieci czy prawników. Stonowana kolorystyka wydobywa z ciemności twarze ludzi zwyczajnych i zmęczonych codziennością miejskiego życia. Ironiczna strona duszy Daumiera kazała mu skierować się później ku satyrze i karykaturze.

Realistami byli również w większym lub mniejszym stopniu Pierre Puvis de Chavannes oraz Camille Corot. Pierwszy z nich kierował się raczej w stronę niepokojącego symbolizmu, jednak jego Biedny polityk można uznać za przykład dojrzałego realizmu. Corot natomiast przez pewien okres życia wykazywał silne zainteresowanie prostotą i codziennością, gdzieś między duchem angielskiego romantyzmu a francuskim realizmem (Rybak z Mortefontaine - ok. 1865-1870 lub Czytająca kobieta z 1870).

Poza Francją 

Duch realizmu ulotnił się szybko poza Francję. We Włoszech skroplił się m.in. w postaci tzw. stylu macchiaioli; w Rosji u Riepina i innych Pieriedwiżników; w Hiszpanii włączył się w nurt costumbrismo, zaś w Holandii można go odnaleźć w szkole haskiej. W Szkocji natomiast działała pod koniec XIX wieku pewien czas grupa realistów, określających się jako "Glasgow Boys".

Wszystkie te nurty są w pewien sposób pokrewne francuskiemu realizmowi.

Macchiaioli jest raczej niezależnym ruchem artystycznym niż odłamem realizmu, jednak podobnie jak ten protestuje przeciwko idealizmowi ówczesnego akademizmu. Głównym punktem niezgody jest co prawda kwestia techniczna, jednak malarzy macchiaioli interesuje to, co realistów: codzienność, wieś, pejzaż.

Pieriedwiżnicy malowali w duchu ideologicznym. Akcentowali tradycję rosyjską, kierowali malarskie oko ku prostym ludziom, portretowali chłopów i robotników, dając solidne podłoże pod późniejszy realizm socjalistyczny. Nazwa pochodzi od rosyjskiego Towariszczestwo pieriedwiżnych chudożestwiennych wystawok, czyli Towarzystwo Objazdowych Wystaw Artystów.

Costumbrismo oznacza w sztuce hiszpańskiej nurt malarstwa akcentujący rodzimą tradycję, wywodzący się z doświadczeń romantyzmu, przemieniony jednak w latach 50. XIX wieku na modłę francuską. Najważniejszymi artystami costumbrismo byli liczni malarze z rodziny Becquer: Jose Dominguez, Valeriano, Gustavo Adolfo i inni.

Szkoła haska leży gdzieś między tradycją Barbizończyków a impresjonizmem. Proste formy (np. Dzieci bawiące się na plaży Jozefa Israelsa) natomiast odsyłają do technik Jean Milleta. Malarze szkoły haskiej interesowali się głównie pejzażem i portretami.

"Glasgow Boys" to grupa szkockich malarzy skupionych wokół sir Jamesa Guthrie i Williama Macgregora - zaangażowanych realistów z Glasgow. Podstawowym tematem malarskim była dla nich wieś; wysiłek ludzi współżyjących z naturą, codzienne czynności pracujących ciężko chłopów. Sceny rodzajowe łączyli z pejzażem.

 

Polska 

Nurt "chłopski" realizmu reprezentują najlepiej Józef Chełmoński i Aleksander Gierymski. Chełmoński jest dużo "łagodniejszym" realistą, i porzuca często ciemną stronę życia na rzecz bardziej beztroskich obrazów o jasnej kolorystyce. Gierymski natomiast z dużo większym oddaniem ideologicznym portretuje robotników i chłopów polskich oraz miejską biedotę.

Stylistycznymi realistami byli oczywiście przedstawiciele malarstwa historycznego, jak np. w XIX wieku Jan Matejko i w XX wieku Stanisław Wocjan.

 

Podsumowanie 

Realizm nigdy nie uzyskał wielkiej popularności, ponieważ przez środowiska opiniotwórcze Paryża zostały szybko obwołane prowokacjami (głównie za sprawą bezkompromisowego i nieco egocentrycznego Gustaw`a Courbet`a). Poza Francją natomiast realizm nie rozwinął się w jakiś szczególnie interesujący i charakterystyczny sposób. Dobre technicznie malarstwo realistyczne zostało szybko skrytykowane za nijakość i powtarzalność, a światek malarski szybko został pochłonięty przez wielkie rewolucje artystyczne, z których pierwszą było pojawienie się impresjonizmu.