Religia to system wierzeń i praktyk, określający relację jednostki do różnie pojmowanej sfery sacrum, czyli świętości i sfery boskiej. Manifestuje się ona w wymiarze doktrynalnym (doktryna, wiara), w czynnościach religijnych (np. kult), w sferze społeczno-organizacyjnej (wspólnota religijna, np. Kościół) i w sferze duchowości indywidualnej (m.in. mistyka).

Relacja jednostki do sacrum koncentruje się wokół poczucia świętości - chęci zbliżenia się do sacrum, poczucia lęku, czci czy dystansu wobec niego.

 

Klasyczne definicje religii 

Klasyczne pojęcia religii charakteryzują się trzema cechami, są: indukcyjne, empiryczne i istotne. Są też zwykle koncepcjami dualistycznymi, to znaczy według nich religia to para spojonych ze sobą elementów - wiary i kultu.

Hobbes pisze: "religii (...) naturalnej dwa są elementy składowe: jednym jest wiara, to znaczy wierzenie, że istnieje Bóg i że wszystkim rządzi, drugim zaś jest kult". Niektórzy badacze krytykują ten pogląd jako uproszczony. Bohdan Chwedeńczuk uważa, że jest to określenie zbyt wąskie z trzech powodów. Zakłada monoteizm (trudno odmawiać religijności grupom politeistycznym). Zakłada teizm, zaś religią niewątpliwie jest buddyzm który teizmu w sobie nie zawiera. Wreszcie jest zbyt wąskie bo zakłada że religią naturalną jest religia monoteistyczna.

Durkheim stwierdza że "Religia jest systemem powiązanych ze sobą wierzeń i praktyk odnoszących się do rzeczy świętych, to znaczy rzeczy wyodrębnionych i zakazanych wierzeń i praktyk łączących wszystkich wyznawców w jedną wspólnotę moralną zwaną kościołem". Dla Durkheima, inaczej niż dla Hobbesa religia nie może być luźnym nagromadzeniem wierzeń, ale ich systemem. Każdy składnik jest powiązany z innym, a wyjęcie jednego nie może odbyć się bez naruszenia całości. Zwraca też uwagę fakt, że system religijny generuje społeczność. Nie ma więc religii prywatnej - jest tylko zbiorowa.

Luter pisze: "Bóg i kult tworzą wzajemny związek, jedno nie może żyć bez drugiego, gdyż Bóg musi być zawsze Bogiem jakiegoś człowieka lub ludu". Należy zauważyć, że o ile u Hobbesa kult i wiara jest współwystępująca, u Durkheima powiązana systemowo, u Lutra już konieczna.

Bergson stwierdza że "...nie ma religii bez rytów i ceremonii. Tym aktom religijnym przedstawienia służą przede wszystkim jako okazja... akty te wypływają z wiary, lecz jednocześnie same na nią oddziałują i umacniają ją; jeżeli bogowie istnieją, to należy oddawać im cześć; lecz bogowie zaczynają istnieć właśnie dopiero wtedy, gdy pojawia się kult". Pozorna sprzeczność tej wypowiedzi tłumaczona jest najczęściej w następujący sposób. Kult wypływa zatem tutaj z pewnego rodzaju "paleowiary", która przekształcając się w wiarę bogatszą, sprawia "że bogowie zaczynają istnieć".

Scheler: "Religia jest religijnym poznaniem i myśleniem, jak też szczególnym rodzajem czucia (wartości), wyrazu (język, modlitwa, kult) oraz religijnego chcenia i działania (w służbie Bogu i religijnej moralności)". Scheler jako przedstawiciel nurtu fenomenologii uważał, że z istnienia aktu religijnego można wnioskować o istnieniu Boga. Akt jest zawsze czynem indywidualnym i społecznym, manifestuje bowiem na zewnątrz wewnętrzne uczucie.

Brughtman: "Religia to zainteresowanie doświadczeniami uznawanymi za doświadczenie najwyższych wartości; oddanie mocy czy mocom, o których sądzi się, że tworzą, wzmagają i zachowują te wartości; oraz wyrażanie tego zainteresowania i oddania czy to w obrzędach symbolicznych czy w innych zachowaniach jednostkowych i zbiorowych". Definicja Brightmana nie przywiązuje wagi do socjalnej, społecznej roli religii.

 

Nieklasyczne definicje religii 

Nieklasyczne definicje religii można podzielić na konfesyjne i niekonfesyjne. Pierwsze charakteryzują się niemożnością wypowiedzenia ich bez uprzedniego powołania się na przekonania religijne. Drugie nie zakładają wyznawania żadnej religii

 

Definicje konfesyjne 

Definicje konfesyjne sprowadzają się, do zarzutu iż realna definicja religii (czyli taka, która opisuje cechy wspólne wszystkim religiom) nie bierze pod uwagę osobliwości tej religii, którą autor zarzutu wyróżnia. Krytyka ta manifestuje się np. w poglądach kard. Franciszka Königa, który stwierdzał, że "chrześcijaństwo swoje powstanie zawdzięcza bezpośredniej ingerencji Boga w historię ludzką i przez to jest z niczym nie porównywalne".

 

Definicje niekonfesyjne 

 

Geneza religii 

Najstarsze ślady religii występują już w czasach prehistorycznych w postaci rysunków naskalnych i pochówków (wiara w życie pośmiertne). Pierwotną religią był prawdopodobnie animizm. Religia była sposobem, w jaki człowiek próbował pojąć świat i otaczające go zjawiska (np. pioruny, śmierć, zjawisko dnia i nocy).

 

Badanie religii 

Badaniem religii zajmują się:

• religioznawstwo
• teologia
• filozofia religii
• socjologia religii

 

Podział religii 

Religie dzieli się:

• na naturalne i objawione
• ze względu na to, jak pojmują istotę boską: monoteizm, politeizm, henoteizm, panteizm
• ze względu na zasięg oddziaływania religii: religie uniwersalistyczne, narodowe, plemienne.

Religie świata

animizm 

• druidyzm
• voodoo

 

bahaizm 

• ortodoksyjny bahaizm
• babizm
• azalityzm

 

buddyzm 

• ahinsa
• buddyzm tybetański
  • Ningma
  • Sakja
  • Kagju
  • Gelug
• buddyzm zen
• mahajana
  • amidyzm
  • zen
    • rinzai
    • soto
    • obaku
  • shingon
• theravada

chondogyo 

 

chrześcijaństwo 

• Adwentyści Dnia Siódmego
• afrochrześcijaństwo
• arianizm
• katolicyzm
  • grekokatolicyzm
  • rzymski katolicyzm
  • sedewakantyzm
  • starokatolicyzm
    • mariawityzm
    • polskokatolicyzm
• kościoły wschodnie
• Kościół Zjednoczenia
• prawosławie
• protestantyzm
  • anabaptyzm
    • mennonityzm
      • amisze
  • anglikanizm
  • adwentyzm
  • baptyzm
  • bracia morawscy
  • kalwinizm
  • luteranizm
  • metodyzm
  • pentakostalizm

 

dźinizm (tzw. dżinizm, dżajnizm bądź dżainizm) 

• digambarowie
• śwetambarowie

 

islam 

• alawici
• alewici
• druizizm
• sufizm
  • bektaszyzm
• charydżyci
  • ibadyci
• sunnizm
• szyizm
  • imamici
    • szajkizm
  • ismailici
    • bohrowie
    • chodżowie
      • aga khanowie
  • zajdyci
• sufizm
• Ahmadiyya
• czarny islam
  • czarny islam w USA
    • Naród Islamu
    • 5 Percent Nation
• druzyzm
• ahl-e hakk

 

jazydyzm 

 

judaizm (tzw. religia żydowska) 

• felaszowie
• judaizm mesjanistyczny
• judaizm konserwatywny
• judaizm ortodoksyjny
• judaizm postępowy
• judaizm reformowany
• judaizm rekonstrukcjonistyczny
• karaimi
• mozaizm
• samarytanizm

 

mandeizm 

manicheizm 

mazdaizm 

mazdakizm 

mitraizm 

nowe ruchy religijne 

• Falun Gong
• scjentologia
• neopogaństwo
• kult cargo
• Rastafari
• satanizm
  • satanizm teistyczny
  • Satanizm laveyański
  • pseudosatanizm
• wicca

druzyzm 

hinduizm 

• wisznuizm
  • krysznaizm
• śiwaizm
• śaktyzm

 

kaodaizm 

konfucjanizm 

kościół scjentologiczny 

rastafarianizm 

santeria 

szintoizm (tzw. shintoizm i shintō) 

• jinja
• nowe religie japońskie
• shintō domu cesarskiego
• shintō ludowe
• shintō sekciarskie
• shintō świątynne
• zenrinkyō

taoizm 

zaratusztrianizm 

• zurwanizm

religie pierwotne 

• religie prehistoryczne
• religie rodzime Afryki
• religie rodzime Australii i Oceanii
• religie rodzime Europy

sikhizm 

Problematyczne jest zakwalifikowanie do religii postawy określanej jako satanizm, gdyż pod tą nazwą kryje się zarówno religia czcząca Lucyfera, jak i filozofia gloryfikująca indywidualizm. Niektórzy zaliczają do ruchów parareligijnych także ruchy społeczne stawiające wysokie wymagania, wymagające podzielania pewnych przekonań oraz powodujące, że wokół nich koncentruje się życie ich członków.

W klasycznym podziale religijnym nie mieści się również tradycjonalizm integralny René Guénona oraz Ananda-Coomaraswamy.






 

Związek wyznaniowy, organizacja religijna - wspólnota powołana dla celów kultu religijnego, propagowania i nauczania określonej tradycji religijnej. Socjologowie religii dzielązwiązki wyznaniowe na: kościoły, denominacje, sekty i kulty (w sensie ścisłym).

• kościół - duża organizacja hierarchiczna, rządzona najczęściej autokratycznie; większość członków staje się nimi w rodzinie w wyniku socjalizacji; duchowieństwo stanowi wydzieloną, wyspecjalizowaną grupę; kościół jest składową porządku społecznego; jest z reguły aktywnie misyjny
• denominacja - struktura demokratyczna lub hierarchiczna; członkostwo jest dobrowolne; profesjonalne duchowieństwo; denominacja jest składową porządku społecznego; jest tolerancyjna, współpracuje z innymi związkami wyznaniowymi
• sekta - mała organizacja demokratyczna lub autokratyczna, zwarta; członkostwo nabywane przez wybór i konwersję (doświadczenie nawrócenia); mała różnica między duchowieństwem i laikatem (funkcje duchowne czysto wykonywane dorywczo przez nieprofesjonalistów); w konfrontacji ze światem zewnętrznym, nietolerancyjna, przeświadczona o wyłącznym poznaniu prawdy, misyjna
• kult - mała charyzmatyczna organizacja, bardzo zwarta, najczęściej wokół jednej osoby, misyjna i nietolerancyjna.

Powyższe nazwy mają także inne znaczenia: np. Kościół odnosi się do chrześcijańskich związków o dłuższej tradycji; sektami są określane wyznania niedawno powstałe w wyniku odłączenia od kościoła macierzystego albo stanowią pejoratywne określenie kultu (dlatego to określenie bywa zastępowane przez nazwę "nowy ruch religijny").

Polska ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania z 1989 definiuje związek wyznaniowy jako wspólnotę religijną, zakładaną w celu wyznawania i szerzenia wiary religijnej, posiadającą własny ustrój, doktrynę i obrzędy kultowe.