Patriarcha - w chrześcijaństwie hierarchia Kościoła, zwierzchnik metropolitów, rządzący określonym przez prawo kanoniczne patriarchatem. Pięciu kanonicznych patriarchów to patriarcha Rzymu (papież, jednak w 2006 roku papież Benedykt XVI zrezygnował z tytułu patriarchy zachodu), patriarcha Konstantynopola, patriarcha Aleksandrii, patriarcha Antiochii i patriarcha Jerozolimy.
Określenie "patriarcha" pochodzi z greckich tekstów Starego Testamentu, który m.in. mianem "Dwunastu Patriarchów" określa założycieli Dwunastu Plemion Izraela. Takie też jest pierwotne znaczenie tego określenia - przywódca plemienny lub rodowy.
Konstantynopol stał się siedzibą patriarchy w 381, gdy do czterech dotychczasowych stolic patriarszych - Rzymu, Aleksandrii, Antiochii i Jerozolimy - Sobór Konstantynopolitański I dodał piątą: Nowy Rzym (gr. Nea Roma), czyli Konstantynopol, sytuując ją jako drugą w hierarchii patriarchatów. Ustanowienie stolicy patriarszej w Konstantynopolu było wynikiem zabiegów biskupów tego miasta, dotychczas skromnych sufraganów Heraklei. Wśród hierarchii, wiernych i cesarzy przeważył pogląd, że skoro dotychczasowe Bizancjum, którego znaczenie wynikało "tylko" z ruchu handlowego przez Bosfor, stało się stolicą wschodniej części Cesarstwa, to powinno zostać wyniesione do rangi równej Rzymowi - starej stolicy. Mimo przeciwdziałania papieży kolejne sobory powszechne przyznały biskupom Konstantynopola godność patriarszą i wydzieliły im kanoniczne terytorium, składające się ostatecznie z całej europejskiej części Cesarstwa Wschodniorzymskiego, diecezji Ilirii (należącej do cesarstwa zachodniorzymskiego) i całej Azji Mniejszej.
Patriarchowie Konstantynopola objęli przewodnią rolę w kościele wschodniej części cesarstwa rzymskiego, który później stał się Cerkwią prawosławną. Na osiągnięcie tej pozycji złożyło się kilka czynników. Pierwszym (chronologicznie) było to, że cesarze bizantyjscy faworyzowali patriarchów rezydujących w ich stolicy, którzy też naturalną koleją rzeczy mieli największe możliwości działania u tronu. Dalej: pozostałe patriarsze stolice Wschodu, Aleksandria, Antiochia i Jerozolima, wcześnie znalazły się pod władzą muzułmanów, co automatycznie odebrało im wiele z ich pierwotnego znaczenia - przestały być jakakolwiek konkurencją dla Konstantynopola. Po upadku Konstantynopola znaczenie jego patriarchów, paradoksalnie, jeszcze wzrosło, ponieważ w systemie millet, zgodnie z którym Turcy osmańscy urządzili swoje państwo, patriarcha konstantynopolitański został uznany za głowę całego rum millet ("narodu rzymskiego" - wiernych cerkwi prawosławnej), z czym wiązała się pewna władza świecka, a przede wszystkim fiskalna i finansowa. Uzależnienie patriarchów Antiochii, Aleksandrii i Jerozolimy od patriarchy Konstantynopola doszło do tego stopnia, że niektórzy z nich rezydowali w Konstantynopolu, a nie w swoich stolicach.
Wszystko to działo się w warunkach nieustannego konfliktu z Rzymem, który tlił się od początku istnienia patriarchatu, niekiedy otwarcie, innym razem tylko w formie nieprzychylnej postawy wobec "łacinników". Przejawami tego konfliktu były zwłaszcza schizmy: akacjańska (482-519), focjańska (867-893) i ostatnia, nie zakończona jak dotąd, wielka schizma wschodnia (1054). Patriarchowie Konstantynopola konsekwentnie odmawiają papieżom w Kościele prymatu innego, niż honorowy, uważając siebie, patriarchów ekumenicznych, za równych "papieżom rzymskim".
Zarówno wrogość wobec Rzymu, jak i władza nad całym prawosławiem wydają się słabnąć od początku XX wieku. Po upadku Imperium Osmańskiego upadła świecka władza patriarchów. W obecnej strukturze cerkwi prawosławnej dominują partykularne cerkwie autokefaliczne, niezależne jurysdykcyjnie od patriarchy ekumenicznego, a tylko uznające jego zwierzchnictwo duchowe. W cerkwi osłabł wpływ kultury greckiej, a i Konstantynopol przestał być jej ośrodkiem. 7 grudnia 1965 papież Paweł VI i patriarcha Atenagoras I odwołali wzajemne klątwy rzucone jeszcze w 1054. Stosunki między Rzymem a Konstantynopolem uległy po tym fakcie ogólnemu ociepleniu, choć nie doszło jeszcze do interkomunii ani do wypracowania wspólnego stanowiska w sprawach wiary. Najdalszym krokiem w tym kierunku pozostaje prawosławno-katolicka Deklaracja z Balamand z 1993.
Poza patriarchą prawosławnym, od 1461 w Konstantynopolu rezyduje jeszcze ormiański patriarcha Konstantynopola, jeden ze zwierzchników Ormiańskiego Kościoła Apostolskiego. Nie ma natomiast w Konstantynopolu patriarchy łacińskiego (katolickiego). Jedynym okresem w dziejach, gdy w Konstantynopolu rezydowali patriarchowie łacińscy, pozostaje okres Cesarstwa Łacińskiego (1204-1261) (prawosławni patriarchowie konstantynopolitańscy rezydowali wtedy, wraz z dworem cesarskim, w Nicei). Później był to urząd tytularny, sprawowany przez jednego z urzędników Kurii Rzymskiej, zniesiony w 1964.
Łaciński patriarcha Konstantynopola został powołany w 1204 r., po zdobyciu Konstantynopola przez krzyżowców. Był to zabieg polityczny mający na celu formalną "katolicyzację" urzędu Patriarchy Konstantynopola i położenie kresu Schizmie wschodniej. Po upadku Konstantynopola w 1261 patriarcha łaciński sprawował swój urząd tytularnie w Rzymie. Od 1948 urząd pozostawał nieobsadzony, zaś w 1964 zniesiono go.
Ormiański patriarcha Konstantynopola to jeden z patriarchów Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego, autonomiczny jurysdykcyjnie, jednak podległy duchowej zwierzchności Katolikosa Wszystkich Ormian rezydującego w Eczmiadzynie. Ormiański patriarchat w Konstantynopolu powołał w 1461 roku sułtan Mehmed II.
Obecnie sprawuje jurysdykcję nad wiernymi Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego w Turcji i na Krecie.
Łaciński Patriarchat Jerozolimy - patriarchat utworzony w 1099 r. po zdobyciu Jerozolimy przez krzyżowców. w miejsce patriarchatu prawosławnego. Po zdobyciu Jerozolimy przez Saladyna siedzibę patriarchy przeniesiono do Akki, a po jej upadku w 1291 r. na Cypr.
W 1342 r. patriarchat został zniesiony przez Klemensa VI, jednak zachowano tytuł Wielkiego Mistrza Grobu Świętego, nadawany przez papieża jednemu z rzymskich biskupów. W 1847 r. przywrócono łaciński patriarchat w Jerozolimie.
Ormiański patriarcha Jerozolimy to jeden z patriarchów Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego, autonomiczny jurysdykcyjnie, jednak podległy duchowej zwierzchności Katolikosa Wszystkich Ormian rezydującego w Eczmiadzynie. Ormiański patriarchat Jerozolimy został powołany w 638 roku, kiedy Apostolski Kościół Ormiański rozpoczął mianowanie własnych patriarchów Jerozolimy.
Prawosławny patriarchat Jerozolimy - jeden z patriarchatów w Kościele prawosławnym, historycznie piąty po Konstantynopolu, Rzymie, Aleksandrii i Antiochii (tzw. pentarchia). Historia Kościoła Jerozolimy sięga czasów apostoła Jakuba Sprawiedliwego. W 451 r. Sobór Chalcedoński wyniósł biskupa Jerozolimy do godności Patriarchy. W latach 1099 - 1187, gdy Jerozolima znajdowała się w rękach krzyżowców, Patriarcha rezydował w Konstantynopolu.
Łaciński patriarcha Antiochii - urząd ustanowiony przez Boemunda, pierwszego księcia Antiochii.
Dotychczasowy prawosławny patriarcha Antiochii został wydalony i udał się do Konstantynopola. Po upadku Antiochii w 1268, urząd miał charakter tytularny a patriarcha urzędował w bazylice św. Marii w Rzymie. Został oficjalnie zniesiony w 1964.
Melchicki Patriarcha Antiochii - urząd powstał po odłączeniu się części kościoła prawosławnego w 1724 i poddaniu się władzy papieża.
Maronicki patriarcha Antiochii - patriarcha Antiochii w kościele maronickim, związanym obecnie unią z Rzymem.
Oficjalny tytuł patriarchy brzmi: patriarcha antiocheński Maronitów. Podlega mu, w zależności od podawanych źródeł, około 2-3,2 mln wiernych Katolickiego Kościoła Maronitów.
Prawosławny patriarcha Antiochii – jeden z patriarchów w Kościołach Wschodnich, czasem jest nazywany greckim patriarchą Antiochii dla odróżnienia od syryjsko-prawosławnego patriarchy Antiochii.
Przed 518 r. oba kościoły Prawosławny i Syryjsko-prawosławny uznawały tych samych patriarchów.
Syryjsko-katolicki Patriarcha Antiochii - urząd powstał po odłączeniu się części kościoła prawosławnego w 1662 i poddaniu się władzy papieża.
Prawosławny patriarcha Aleksandrii - jeden z patriarchów w Kościołach Wschodnich, czasem jest nazywany greckim patriarchą Aleksandrii dla odróżnienia od koptyjskiego patriarchy Aleksandrii. Ustanowiony w 381 r. W latach 1215-1964 istniał również łaciński patriarchat Aleksandrii.
Koptyjski Patriarcha Aleksandrii - jeden z patriarchów w Kościołach Wschodnich, jest nazywany Papieżem Aleksandrii i Patriarchą Stolicy świętego Marka dla odróżnienia od Patriarchy Aleksandrii.
