Protestantyzm – jeden z głównych kierunków chrześcijaństwa, składający się z wyznań religijnych powstałych głównie na skutek ruchów reformatorskich wewnątrz Kościoła rzymskokatolickiego rozpoczętych w XVI wieku przez wystąpienie Marcina Lutra. Termin "protestantyzm" pochodzi od protestu złożonego przez luteranów 6 księstw i 14 miast w 1529 roku podczas sejmu w Spirze przeciw uchwale zabraniającej przechodzenia na luteranizm.

Obecnie w łonie protestantyzmu występują dwa główne nurty: ewangelicyzm (m.in. luteranie i kalwini) oraz ewangelikalizm (m.in. baptyści i zielonoświątkowcy). Podstawową cechą łączącą wszystkie Kościoły protestanckie jest akceptowanie pięciu zasad protestantyzmu: sola scriptura, solus Christus, sola fide, sola gratia i soli Deo gloria.

Protestantyzm a katolicyzm - podstawowa różnica

Podstawowa - i poniekąd jedyna - różnica pomiędzy protestantyzmem a katolicyzmem związana jest z podejściem do rozumienia Pisma Świętego.

Oba wyznania zgodnie twierdzą, iż Pismo Święte jest zbiorem prawdziwych słów jedynego Boga, spisanych przez proroków pod natchnieniem Ducha Świętego. Podobnie też, oba wyznania jednakowo uznają, iż właściwe rozumienie Słowa Bożego posiada jedynie lud Boży, Kościół, składający się z ludzi wypełnionych Duchem Świętym.

Wychodząc z powyższych założeń, Kościół Katolicki naucza, iż jego dogmaty są nieomylne i niepodważalne, gdyż zostały one ustalone i zaakceptowane w obrębie ludu Bożego na podstawie Pisma Świętego na przestrzeni wielu wieków. Dlatego też katolik, który czytając Pismo Święte znajduje w nim nauczania sprzeczne (w jego rozumieniu) z nauką Kościoła, powinien odrzucić własne rozumienie Biblii (jakkolwiek logiczne i jednoznaczne mogłoby się ono wydawać) pozostając przy tradycyjnej nauce Kościoła, wierząc, że jego osobiste pojmowanie Słowa Bożego musi być w danym przypadku błędne, gdyż zostało ono odrzucone przez ogół Kościoła, który jest nosicielem światłości i prawdy. Katolicyzm zabrania swoim wyznawcom kwestionowania ustalonych wcześniej doktryn i nauczania, nawet jeżeli wydają się one całkowicie sprzeczne z nauczaniem zawartym w Piśmie Świętym, gdyż, według katolicyzmu, Słowo Boże może być właściwie interpretowane jedynie przez upoważnionych do tego ludzi - zgromadzenia biskupów i teologów. Własne rozumienie Biblii jest niczym wobec ustaleń soborów i wielowiekowej tradycji. Jako poparcie dla tej nauki podawany jest zazwyczaj cytat z listu apostoła Piotra:

"To przede wszystkim miejcie na uwadze, że żadne proroctwo Pisma nie jest dla prywatnego wyjaśnienia. Nie z woli bowiem ludzkiej zostało kiedyś przyniesione proroctwo, ale kierowani Duchem Świętym mówili /od Boga/ święci ludzie." 2 Piotra 1:20-21 (Biblia Tysiąclecia)

Dla odmiany, w protestantyzmie, osobiste rozumienie Słowa Bożego jest ważniejsze od nauczania jakiegokolwiek człowieka czy kościoła, jeżeli spełnia ono określone warunki:

• własne pojmowanie Pisma Świętego jest wynikiem szczerych poszukiwań prawdy,
• nie pochodzi jedynie z intelektualnych przemyśleń, lecz z modlitw do Boga o właściwe rozumienie Jego Słowa,
• nie jest sprzeczne z innymi naukami zawartymi w Biblii,
• opiera się na licznych i jednoznacznych wersetach a nie na pojedynczych, niejednoznacznych lub wyrwanych z kontekstu fragmentach,
• jest zgodne z zasadą wyższości Nowego Przymierza nad Starym Przymierzem,
• jest ono oczywiste w Słowie Bożym i nie wzbudza wątpliwości w sercu wierzącego w świetle Pisma Świętego.

Innymi słowy, protestantyzm zakłada, że chociaż prawda jest w Kościele, jednak jego nauki muszą być nieustannie weryfikowane względem Pisma Świętego, które zawsze pozostaje nadrzędnym i niezależnym punktem odniesienia. Dodatkowo, każdy chrześcijanin wypełniony Duchem Świętym, posiada jednakowe namaszczenie do właściwego rozumienia Biblii co przywódcy i nauczyciele Kościoła, przez co nie jest on związany w sumieniu do bezwzględnego akceptowania wszelkich przekazywanych mu nauk, lecz raczej ma obowiązek rozsądzania ich, czy są one faktycznie zgodne z nauczaniem Pisma Świętego.

Ta rozbieżność w podejściu do własnego pojmowania Biblii całkowicie wyklucza możliwość dialogu teologicznego pomiędzy protestantyzmem a katolicyzmem, gdyż protestantyzm opiera swoje nauczanie jedynie na osobistej interpretacji Pisma Świętego, podczas gdy katolicyzm opiera swoje nauczanie jedynie na tradycyjnej interpretacji Pisma Świętego. Protestantyzm szanuje tradycyjne nauczanie Kościoła o ile jest ono zgodne z osobistym, lecz szczerym zrozumieniem Pisma Świętego. Katolicyzm szanuje osobiste, lecz szczere zrozumienie Pisma Świętego o ile jest ono zgodne z tradycyjnym nauczaniem Kościoła.

Wszelkie różnice doktrynalne pomiędzy katolicyzmem a protestantyzmem wynikają z powyżej przedstawionej rozbieżności odnośnie rozumienia Słowa Bożego przez chrześcijanina.

Tym niemniej, należy przyznać, iż niektóre denominacje protestanckie ulegały i nadal ulegają procesowi swoistej 'katolicyzacji'. Mianowicie, nauki ustalone przez założycieli, teologów lub przywódców wspólnot protestanckich stają się nierzadko niepodważalnymi doktrynami, przez co naruszone zostaje podstawowe założenie protestantyzmu i następuje powrót do głównego założenia katolicyzmu, przy jednoczesnym odrzuceniu wielu innych doktryn katolickich. Wspólnoty takie są protestanckie w charakterze głoszonych doktryn (np. odrzucanie kultu Maryjnego czy wiary w czyściec), lecz stają się katolickie w sensie odrzucenia prawa pojedynczego wierzącego do własnego rozumienia Biblii i kwestionowania nauk głoszonych przez pastora czy kaznodzieję.

Wcześniejsze ruchy o charakterze protestanckim 

Ze względu na dużą zbieżność głównych założeń XVI-wiecznej reformacji z postulatami wcześniejszych ruchów o podobnym charakterze, lecz występujących na mniejszą skalę, mianem protestantyzmu można określić także te przejawy jawnego przeciwstawiania się doktrynom i elementom tradycji Kościoła Rzymskiego na przestrzeni dziejów, które cechowała ta sama myśl teologiczna. Chodzi tu w szczególności o waldensów oraz husytów, których część przyłączyła się do Reformacji mając identyczne poglądy w kwestiach postrzeganych jako kluczowe dla protestantów:

• przeżycie faktycznego upamiętania pod wpływem słów Ewangelii połączonego z całkowitym oddaniem swego życia Bogu oraz doświadczenie narodzenia z Ducha Świętego poświadczonego przemianą serca;
• traktowanie Jezusa Chrystusa jako najbliższego i najcenniejszego przyjaciela, jedynego Mistrza, Pana i Nauczyciela, cel i esencję życia;
• uznawanie wyższości słów Pisma Świętego nad tradycją katolicką, orzeczeniami soborów oraz nauczaniem duszpasterskim;
• odrzucenie nieomylności poszczególnych wierzących, w tym biskupa rzymskiego (papieża);
• zniesienie podziału na duchowieństwo i laikat oraz pośrednictwa kapłanów jako niezbędnego do utrzymania lub osiągnięcia zbawienia;
• zaniechanie jednego lub więcej elementów kultu uznawanych za zbędne lub demoniczne (kult obrazów i podobizn, kult relikwii, kult zmarłych, kult Marii, kult Eucharystii, kult świętych miejsc, kult papieży i hierarchów kościoła itp.)

Teologia protestancka zawsze podkreślała główne doktryny biblijne odnośnie boskości Chrystusa, jego narodzenia z dziewicy, śmierci za grzechy ludzkości, zmartwychwstania w ciele, wniebowstąpienia oraz powtórnego przyjścia. Podkreślano także konieczność łaski Bożej i Ducha Świętego do prowadzenia świętego życia.

Powyższe cechy odróżniały więc protestantów od herezji znanych w pierwszych wiekach chrześcijaństwa, gdyż w zdecydowanej większości przypadków uznawali oni wyznanie wiary Soboru Nicejskiego I z 325 roku. Z tejże racji albigensów nie można traktować jako wyznania o charakterze protestanckim, jak to ma miejsce w przypadku waldensów. Z drugiej strony, charakterystyczne postulaty protestantów czynią ich całkowicie odrębnym wyznaniem od katolicyzmu rzymskiego i różnice są znacznie bardziej widoczne niż ma to miejsce w przypadku prawosławia czy anglikanizmu (chociaż anglikanizm jest powszechnie traktowany jako wyznanie protestanckie, jednakże od chwili swego powstania stał on w opozycji do wszystkich pozostałych odłamów protestantyzmu – anglikanie prześladowali zarówno katolików jak i wszelkich protestantów). Chodzi tu, między innymi, o podejście do kwestii osobistej społeczności poszczególnych wierzących z Bogiem, rolę duchowieństwa, uznawanie różnych elementów tradycji katolickiej, czy kult obrazów i zmarłych.

Wigilancjusz 

Dzieje myśli protestanckiej są tak stare jak dzieje Powszechnego Kościoła Rzymskiego. Od chwili, gdy chrześcijaństwo przyjęło swoją upolitycznioną formę oraz specyficzną organizację pod prymatem Rzymu w obrębie kościoła katolickiego zaczęli pojawiać się ludzie, którzy sprzeciwiali się wprowadzaniu oraz narzucaniu różnego rodzaju doktryn faworyzowanych przez biskupów rzymskich.

Wigilancjusz, żyjący na przełomie IV i V wieku był prezbiterem w Akwitanii (Galia). Otwarcie sprzeciwiał się kultowi relikwii i modlitwom do zmarłych męczenników, nocnym czuwaniom w bazylikach w oczekiwaniu na działanie zmarłych świętych, skrajnemu promowaniu celibatu duchownych oraz zaniedbywaniu ubogich wierzących z Jerozolimy. Jego opinie spowodowały ostry atak ze strony Hieronima, który wyzwał go od 'wariatów' (Przeciw Wigilancjuszowi, 5) oraz dziwił się, że jego biskup nie wydał go [w domyśle: szatanowi lub władzy świeckiej] na zniszczenie ciała (List CIX, 2). Praktyka wydawania chrześcijan szatanowi na zatracenie ciała (czyli tzw. ekskomunika), aby poprzez choroby, ubóstwo czy nieszczęśliwe przypadki doprowadzić drastycznie błądzącego chrześcijanina do pokuty była stosowana jedynie wobec niepokutujących grzeszników i heretyków znajdujących się w Kościele (Mateusza 18:15-18; 1 Koryntian 5:5; 1 Tymoteusza 1:20; 2 Tymoteusza 2:17). Oznaczała ona wykluczenie danej osoby spośród grona wierzących za poważne wykroczenia przeciwko nauce Ewangelii. Przypadki te były tak skrajne, że Nowy Testament rzadko o nich wspomina. Gwałtowna reakcja Hieronima wskazuje na początki uznawania tradycji katolickiej na równi z Pismem Świętym, gdyż biorąc pod uwagę samą naukę apostolską rację należałoby przypisać Wigilancjuszowi, którego poglądy św. Hieronim uznał za bardzo niebezpieczne herezje.

Klaudiusz, biskup Turynu 

Kościoły Piemontu oraz Lombardii przez długi czas, aż do XI wieku, utrzymywały swą tradycyjną niezależność od Rzymu, o czym świadczy chociażby starożytna liturgia ambrozjańska używana do dziś w Mediolanie. W pierwszej połowie IX wieku biskupem Turynu został Klaudiusz związany z dworem Karola Wielkiego. Podjął on zdecydowaną walkę z kultem obrazów i relikwii oraz z doktryną głoszącą zbawienie z uczynków. Podobnie jak wiele wieków później Marcin Luter, wierzył w usprawiedliwienie oparte wyłącznie o wiarę w Jezusa Chrystusa. Twierdził, że kościół nie jest nieomylny, kwestionował sens modlitwy za zmarłych, nie uznawał tradycji na równi z Pismem Świętym oraz wierzył w symboliczny charakter Eucharystii. Był przeciwny pielgrzymkom do Rzymu oraz podważał papieski autorytet, twierdząc, iż samo zajmowanie tego apostolskiego urzędu nie czyni nikogo następcą Piotra, gdyż ważne są apostolskie uczynki a nie sam urząd. Dungal, teolog sprzyjający papieżowi, nieustannie oskarżał Klaudiusza o propagowanie herezji Wigilancjusza (zob. wyżej). Przez niektórych Klaudiusz nazywany jest pierwszym protestanckim reformatorem, zaś wielu badaczy widzi w nim jednego z prekursorów waldensów.

Piotr Waldo i "ubodzy z Lyonu" 

W roku 1173 kupiec lyoński, Piotr Waldo, w czasie wielkiego głodu pod wpływem lektury Ewangelii rozdał część swego majątku ubogim pozostawiając resztę żonie i córkom. Następnie podjął działalność wędrownego kaznodziei głosząc potrzebę ubóstwa oraz występując przeciwko grzechom pospólstwa i kleru, zyskując przy tym licznych naśladowców. Waldo i jego zwolennicy sprzeciwiali się istniejącej hierarchii kościelnej, wyłącznemu prawu duchownych do nauczania w sprawach wiary, kultowi relikwii, świętych i obrazów, a także sprzedawaniu odpustów i przymusowym dziesięcinom na rzecz Kościoła rzymskiego. Byli przeciwni stosowaniu wszelkiej przemocy, w tym prowadzeniu wojen oraz karze śmierci. Za podstawę doktryny uznawali wyłącznie Pismo Święte (przetłumaczone na życzenie Valdèsa na język prowansalski), co razem z ich pozostałymi postulatami czyniło z nich prekursorów Reformacji. Po 1184 Kościół rzymskokatolicki ostro wystąpił przeciwko waldensom, w wyniku czego zostali niemal całkowicie wytępieni przez Inkwizycję. Część z nich pojednała się z Kościołem rzymskim, zaś radykalna grupa lombardzka połączyła się później z humiliatami, braćmi czeskimi, husytami czy kalwinami. Pomimo intensywnych prześladowań gminy waldensów zdołały przetrwać w wysoko położonych rejonach Włoch i Szwajcarii, gdzie istnieją do dnia dzisiejszego.

Jan Wiklef i lollardowie 

John Wycliffe, duchowny i teolog katolicki, kierownik katedry teologii uniwersytetu w Oksfordzie znany jest głównie jako inicjator pierwszego tłumaczenia całej Biblii na język angielski. Wystąpił przeciwko prymatowi papieży, niezbędności kapłanów jako pośredników między człowiekiem a Bogiem umożliwiających osiągnięcie zbawienia, konieczności wyznawania wszystkich grzechów kapłanom, przepychowi i bogactwu kleru, zakonom i przymusowemu celibatowi księży, kultowi relikwii, obrazów i świętych oraz sensowi odbywania pielgrzymek. Zaatakował również jeden z głównych dogmatów Kościoła rzymskiego – naukę o trassubstancjacji, wg której chleb i wino zostają przemienione w ubóstwione ciało Jezusa dzięki czemu spożywający Eucharystię, będącą wcieleniem bóstwa, mogą utrzymywać łączność z Chrystusem, zaś On sam może być obecny w ich życiu.

Część studentów z Oksfordu, wędrując po dwóch jako kaznodzieje, rozniosła naukę Wiklefa po całej Anglii, gdzie nazwano ich lollardami. Potępieni przez Kościół rzymskokatolicki w 1377 i 1382 byli prześladowani, szczególnie po roku 1400 za czasów Henryka IV, zdziesiątkowani zdołali jednak przetrwać w ukryciu aż do czasów reformacji.

Jan Hus i husytyzm

Girolamo Savonarola 

Savonarola był i pozostaje postacią dosyć kontrowersyjną, jako że nawet sam Kościół rzymski do dziś nie może się zdecydować czy określać go mianem świętego czy heretyka. W swych działaniach stał się wyraźnym prototypem Jana Kalwina, przez co część protestantów postrzega w nim prekursora reformacji.

Dominikanin i od 1491 przeor klasztoru San Marco we Florencji uczynił z Biblii przewodnią księgę swojego życia. Zrażony rozpustą i skandalami włoskiego kleru i papiestwa już w 1475 roku w wierszu De Ruina Ecclesia nazwał Kurię Rzymską mianem 'fałszywej, dumnej prostytutki.' Po obaleniu Medyceuszy w 1494 stanął na czele teokratycznej republiki we Florencji, która w dużym stopniu przypominała późniejsze rządy Kalwina w Genewie. Savonarola swoimi prostymi, lecz charyzmatycznymi kazaniami wymógł na mieszkańcach Florencji zmianę stylu życia, zerwanie z hazardem, rozwiązłością, pogonią za władzą i bogactwem, pogaństwem i świeckim intelektualizmem. Rządy, choć demokratyczne, były jednak nadzwyczaj surowe dla przeciwników reformy (stosowanie kary śmierci). Papież Aleksander VI oskarżany przez Savonarolę o liczne występki moralne i ateizm rzucił na niego ekskomunikę i zażądał wydania kaznodziei od Wielkiej Rady rządzącej teokratyczną republiką. Ostatecznie do procesu doszło w samej Florencji. Savonarolę wielokrotnie torturowano, aby ostatecznie wymóc na nim przyznanie się do zarzucanych mu czynów, jednakże on sam odwołał później te zeznania. 23 maja 1498 Savonarola i jego najbliżsi współpracownicy zostali spaleni na stosie po uprzednim uduszeniu za herezję, schizmę i bunt przeciwko władzy kościelnej.

Reformacja i protestantyzm 

Główną cechą wyznań protestanckich jest uznanie Jezusa Chrystusa za jedynego pośrednika między Bogiem a ludźmi (zasada Solus Christus), odrzucenie tradycji przyjmowanej przez katolicyzm jako równorzędną z Pismem Świętym podstawę wiary (zasada Sola Scriptura), przyjęcie, że podstawą zbawienia jest łaska (zasada Sola Gratia), uzyskiwana przez ludzi i poprzez wiarę, a nie przez dobre uczynki albo praktyki religijne (zasada Sola Fide). Ponadto protestanci odrzucali odpusty, doktrynę czyśćca, kult maryjny i świętych, celibat księży, władzę papieską i liturgię w języku łacińskim.

Dyskusje wśród teologów protestanckich dotyczyły m.in. znaczenia sakramentu eucharystii (realnego czy symbolicznego), predestynacji bądź udziału woli w zbawieniu (arminianizm czy kalwinizm), charakteru sakramentu chrztu (chrzest wiernych czy chrzest niemowląt), ustroju kościoła (episkopalizm, prezbiterianizm i kongregacjonizm). Spory te doprowadziły do wykrystalizowania się szeregu nurtów i różnorodności w łonie protestantyzmu.

Luteranizm oparty o nauczanie Marcina Lutra objął głównie północne Niemcy i kraje skandynawskie jak również takie kraje jak: Finlandia, Łotwa i Estonia, które należały w tym czasie do Szwecji lub były pod silnym działaniem wpływów niemieckich. Nauka Jana Kalwina (kalwinizm) opanowała Szwajcarię i Holandię i przyczyniła się do uformowania się doktryny angielskich purytanów, szkockich prezbiterian oraz francuskich hugenotów. Trzecim nurtem reformacji był anabaptyzm łączący zasadę chrztu wyznawców z radykalizmem społecznym. Doprowadziło to do tzw. wojen chłopskich w Niemczech i powstania komunistycznej wspólnoty w Münster, ale ekscesy tego ruchu spowodowały jego wytępienie w Europie (anabaptyści, którzy przyjęli zasadę pacyfizmu – mennonici, huteryci i amisze – wypędzani z różnych krajów osiedli w końcu w USA).

Kształt reformacji angielskiej nadał król Henryk VIII, który zachował episkopalny ustrój Kościoła i wiele zasad katolickich. Tożsamość anglikańska opiera się w większym stopniu na wspólnej liturgii przy dużej wstrzemięźliwości w rozstrzyganiu problemów teologicznych. Połowiczność reformacji angielskiej i jej odgórny charakter spowodował, że w Anglii powstawały ciągle nowe społeczności pogłębiające reformację – purytanie, baptyści, metodyści, kwakrzy, darbyści. Władcy Anglii chętnie pozbywali się dysydentów z Kościoła Anglii ułatwiając ich przesiedlanie się do kolonii amerykańskich, co stało się przyczyną pluralistycznego i (z konieczności) tolerancyjnego charakteru protestantyzmu w USA.

W Niemczech duży wpływ na protestantyzm miał ruch pietystyczny oraz próby unii kalwinów i luteran (ewangelickie kościoły unijne).

Protestantyzm współcześnie 

Protestantyzm można podzielić na dwie zasadnicze grupy: Ewangelicyzm i Ewangelikalizm

Ewangelicyzm

• Kalwinizm
• Luteranizm
• Metodyzm
• Husytyzm
• Waldensi

Ewangelikalizm 

• Kościoły Chrystusowe
• Adwentyzm
• Baptyzm
• Kwakrzy
• Mennonici
• Pentakostalizm (zielonoświątkowcy)
• Salwacjonizm

oraz ogromna liczba mniejszych denominacji i mniej znaczących oraz niezależnych społeczności (kościołów, zborów) lokalnych. Rozbicie protestantyzmu było jednym z najważniejszych powodów powstania ruchu ekumenicznego. Obecnie jednak najważniejszy podział w łonie protestantyzmu przebiega w poprzek wymienionych wyznań i dzieli go na fundamentalistów przyjmujących nieomylność Biblii, tradycyjną etykę seksualną oraz tzw. "konserwatywne" poglądy oraz liberałów przyjmujących historyczny charakter Biblii i doktryn, ordynowanie do pozycji duchownego kobiet. Występują też społeczności umiejscawiające się pomiędzy tymi dwoma biegunami, aczkolwiek zdecydowanie bliżej bieguna nieliberalnego (teologicznie i w sferze moralności są one całkowicie nieliberalne, pozwalając jednak np. na ordynowanie kobiet) – ich wybitni liderzy i/lub autorytety to m.in. Oral Roberts i nieżyjący już Kenneth E. Hagin. Rosnące znaczenie w protestantyzmie mają też ruchy ponaddenominacyjne takie jak "Promise Keepers" czy kaznodzieje telewizyjni.

Przynależność do protestantyzmu niektórych grup jest przedmiotem kontrowersji – podobnie jak przynależność do chrześcijaństwa. Często odmawia się tej nazwy wyznaniom antytrynitarnym (zaprzeczającym, że Jezus Chrystus jest Bogiem, bądź głoszącym, że jest On jedynym Bogiem w pełni tożsamym z Ojcem i Duchem Świętym w jedno- a nie trójosobowym istnieniu; to drugie podejście do protestantyzmu jest już raczej zaliczane bezdyskusyjnie, choć traktowane jako nieortodoksyjne). Niektóre z tych wyznań powstały w wyniku Reformacji, bądź zostały utworzone z wyznań protestanckich – jak Bracia polscy, Świadkowie Jehowy (odrzucani przez protestantów z powodu negowania boskości i kultu Chrystusa), chrystadelfianie, czy unitarianie. Wiele też przemawia za wykreśleniem z wyznań protestanckich mormonów, wyrosłych z opozycji do grup protestanckich. Dyskutowana jest także przynależność do reformacji adwentystów, anglikanów, baptystów, kwakrów, scjentystów – są to jednak sprawy wielce kontrowersyjne i budzące wiele emocji. Niektórzy fundamentalistyczni protestanci odmawiają wszak miana chrześcijan katolikom, uważając kult świętych za pogański.

W protestantyzmie wyróżnia się również kościoły ewangelikalne (ewangeliczne), zwane również kościołami wolnymi w odróżnieniu od kościołów historycznych (ewangelicko-augsburski, ewangelicko-reformowany).

Wyznania ewangeliczne są czasem grupami eks-katolickimi (powstałymi w wyniku odejścia od Kościoła rzymskokatolickiego lokalnej wspólnoty lub jej części (zdarza się to w środowisku Odnowy w Duchu Świętym) – w Polsce miało to miejsce np. w Kaliszu (Kościół Chrześcijański "Miecz Ducha"), w Gdyni (Centrum Chrześcijańskie "Nowa Fala") czy Kielcach (Wspólnota Chrześcijańska "Wieczernik"). Podobne zjawisko miało miejsce w kościele luterańskim z którego odeszła grupa określana mianem Stanowczych Chrześcijan. Grupa eks-katolicka lub eks-luterańska może też przyłączyć się do już istniejącego chrześcijańskiego wyznania (przykładem jest tu post-luterańska społeczność w Ustroniu, wchodząca w skład Kościoła Zborów Chrystusowych).