Kościół – w religii chrześcijańskiej określenie budynku przeznaczonego do celów sakralnych: odprawiania nabożeństw, sprawowania sakramentów, odmawiania modlitw itp. Początki budownictwa kościelnego sięgają IV w., wcześniej istniały jedynie kościoły domowe oraz kaplice w katakumbach.

Kościół w akcie konsekracji, dokonywanym przez biskupa, otrzymuje wezwanie czyli imię patrona świątyni – w Kościele katolickim najczęściej świętego lub Matki Boskiej, zaś w innych Kościołach związane z Jezusem Chrystusem, Duchem Świętym czy Trójcą Świętą.

Pod względem rangi czy pełnionej funkcji w katolicyzmie wyróżnia się: bazyliki, archikatedry, katedry, kolegiaty, kościoły parafialne, farne, filialne i klasztorne. W Kościele Ewangelicko-Augsburskim zaś wyróżnia się kościoły parafialne i filialne. Kościoły prawosławne często nazywa się cerkwiami.

Pod względem planu kościoły można podzielić na kościoły na planie centralnym i kościoły na planie podłużnym, albo na jedno- i wielonawowe. Kościoły wielonawowe mogą występować w układzie halowym bądź bazylikowym. Główne części kościoła to: kruchta, nawa, transept, prezbiterium z apsydą i kaplice.

Główne elementy wyposażenia kościoła to: ołtarze, ambona, stalle, chrzcielnica.

Nazwy świątyń w innych religiach to m.in. meczet, cerkiew, stupa, synagoga, chram, kontyna, sala królestwa.
 

Cerkiew (z gr. kyriaké – należąca do Pana, w uzupełnieniu do eklezja – lud, zgromadzenie, później świątynia, kościół) – budynek przeznaczony do sprawowania nabożeństw w cerkwi prawosławnej lub unickiej (greckokatolickiej). Jest przestrzenią sakralną dla celebracji Boskiej Liturgii. Prawosławni oraz grekokatolicy wierzą, iż jest ona miejscem szczególnego przebywania samego Boga. Nazwa cerkiew w języku staropolskim oznaczała po prostu kościół, dopiero w późnym średniowieczu nazwą tą określano tylko kościoły prawosławne.

Historia 

Pierwsze cerkwie stawiali budowniczowie greccy sprowadzeni z Konstantynopola. Później również często byli zatrudniani przy pracach budowlanych. Jednym z mistrzów malarstwa ściennego był w XIV w. Teofan Grek przedstawiciel tzw. szkoły nowogrodzkiej. Innymi uznanymi artystami byli Andriej Rublow oraz Dionizy działający w Moskwie. Cerkwie budowano z cegły i kamienia, ale nieporównywalnie -w stosunku do innych typów kościołów – duża ilość cerkwi była drewniana.

Zewnętrzny wygląd cerkwi 

Cerkwie budowane są zazwyczaj na wzniesieniach. Spośród planów, na których buduje się cerkwie najbardziej rozpowszechnione są plany:

Plan budynku 

• okrętu (symbol życia na statku, wyobrażającym cerkiew i wędrówki do celu życia człowieka – Królestwa Bożego)
• krzyża (symbol Krzyża, na którym poniósł śmierć Jezus Chrystus, zbawienia, triumfu nad grzechem i śmiercią). Czasem plan krzyża greckiego (np. cerkiew w Hoszowie)
• koła (symbol wiecznego trwania cerkwi, jej nieskończoności w czasie).

Kopuły 

Cechą, która odróżnia cerkiew od innych budynków jest jej pokrycie kopułami. Kopuła jest symbolem nieba, Boga, świętych i świata anielskiego. Liczba kopuł nie jest dowolna i ma znaczenie symboliczne:

• 1 kopuła symbolizuje jedynego Boga
• 2 kopuły symbolizują 2 natury Jezusa Chrystusa
• 3 kopuły symbolizują Trójcę Świętą
• 5 kopuł symbolizuje Jezusa Chrystusa i 4 ewangelistów
• 7 kopuł symbolizuje 7 sakramentów
• 9 kopuł symbolizuje 9 stopni anielskich
• 13 kopuł symbolizuje Jezusa Chrystusa i 12 apostołów
• 33 kopuły symbolizują 33 lata życia Jezusa Chrystusa na ziemi

Na każdej kopule umieszczony jest krzyż, co oznacza, iż cerkiew oddaje chwałę Jezusowi Chrystusowi. Kształt kopuł, będących charakterystycznym elementem architektury cerkiewnej, przybierał różne formy w zależności od regionu. W architekturze sakralnej

• bałkańskiej (bizantyjskiej, serbskiej i bułgarskiej) – półokrągły
• rumuńskiej – stożkowaty, ostrosłupowy lub dzwonowy
• ruskiej – początkowo hełmu szyszaka (architektura nowogrodzka) stopniowo ewoluując w powszechnie znany kształt "cebulasty", mający znaczenie zarówno symboliczne (płomienie świec lub gorejący płomień wiary) jak i praktyczne (powoduje zsuwanie śniegu, zmniejszając obciążenie pokrycia dachowego).

Wnętrze cerkwi

Wnętrze cerkwi dzieli się na:

• Przedsionek (pritwor) – część zachodnia świątyni; w starożytności przeznaczona dla katechumenów lub innych ludzi pozostających poza wspólnotą wiernych.
• Nawa – część środkowa świątyni; miejsce święte przeznaczone dla wiernych mieszczące:
  • anałojczyk – stolik, na którym znajduje się ikona

Cerkwie prawosławne zwykle nie mają ławek z wyjątkiem tych pod ścianami, co daje większą swobodę poruszania się wiernych niż w świątyniach katolickich i protestanckich. Ławki bywają w cerkwiach prawosławnych południu Polski, co wiąże się z wpływami tradycji greckiej. Ściany części środkowej pokryte są ikonami zawieszonymi lub umieszczonymi na półeczkach.

• Ołtarz – prezbiterium (ałtar) – część wschodnia świątyni; miejsce najświętsze. Od części środkowej oddzielony jest ikonostasem. W cerkwiach ołtarz (prezbiterium) zawsze skierowany jest na wschód na pamiątkę znajdującego się tam kiedyś rajskiego ogrodu oraz miejsca narodzin Jezusa Chrystusa (ze względu na położenie ołtarza, mówi się, że cerkwie są "orientowane"-kierunek wschodni wskazuje w tradycji judeochrześcijańskiej położenie Edenu-raju. Praktyka orientowania kościołów istniała również w chrześcijaństwie zachodnim, co przestało być obowiązującą zasadą począwszy od końca średniowiecza). Do części ołtarzowej wchodzić mogą tylko mężczyźni. Znajduje się tam:
  • prestoł (tron) – najważniejsze miejsce w ołtarzu, okryty specjalną szatą stół w kształcie sześcianu, sporządzony z drewna lub marmuru. Do jego wyposażenia należą takie utensylia liturgiczne:
    • antymins (jedwabna chusta z obrazem składanego do grobu Chrystusa, w którą wszyte są święte relikwie)
    • ewangelia
    • darochranitielnica (naczynie, w którym przechowywana jest święta Eucharystia, w Kościele katolickim zwane cyborium)
    • daronosica (szkatułka służąca do przynoszenia św. Komunii chorym)
    • święty krzyż (naprestolnyj kriest)
    • siedmioramienny świecznik (siemiswiecznik)
  • stół ofiarny (żertwiennik) – umiejscowiony jest po lewej (północnej) stronie ołtarza, do jego wyposażenia należą:
    • kielich (potir)
    • diskos = patena (okrągły metalowy talerzyk, na którym umieszcza się chleb eucharystyczny)
    • zwiezdica
    • kopije = włócznia (trójkątny nóż, który służy do krojenia prosfor)
    • łżyca (złota lub srebrna, zakończona krzyżem łyżeczka, przeznaczona do udzielania wiernym Świętej Komunii)
    • pokrowcy – osłony nakładane na kielich i zwiezdicę
    • wozduch (narzuta na czaszę i diskos)
  • górne miejsce (hornieje miesto) – umieszczony za priestołem, jest to podwyższenie, na którym znajduje się tron dla biskupa

Architektura cerkiewna 

• sobór Preobrażeński w Czernihowie (nieistniejący – znany z wykopalisk)
• sobór św. Zofii w Kijowie (1037)
• sobór św. Jerzego i Starej Ładogi w Nowogrodzie
• sobór św. Dymitra we Włodzimierzu (1194-97)
• Cerkiew Świętego Ducha w Białymstoku (największa w Polsce)
• Cerkiew św. Mikołaja w Białowieży
• Malowane cerkwie północnej Mołdawii