Szympans karłowaty, bonobo (Pan paniscus) - małpa człekokształtna, jeden z dwóch gatunków szympansów, odkryty w 1928. Smuklejszy i nieco mniejszy od szympansa zwyczajnego.
Występowanie
Bonobo zamieszkują jedynie lewe (południowe) dorzecze rzeki Kongo w Afryce Centralnej (Demokratyczna Republika Konga). Poszczególne populacje są od siebie oddzielone.
Odkrycie
Bonobo został odkryty w roku 1928 w środkowej Afryce przez amerykańskiego anatoma Harolda Coolidge'a. Do odkrycia doprowadziła czaszka z muzeum w Tervuren (Muzeum Afryki Środkowej) w Belgii, uważana poprzednio za czaszkę młodocianego szympansa. Autorem pierwszego naukowego opisu jest niemiecki anatom Ernst Schwarz, który opublikował artykuł o bonobo w 1929.
Charakterystyka
Szympans karłowaty jest bardzo podobny do szympansa zwyczajnego (Pan troglodytes). Odróżnia go bardziej smukła sylwetka, dłuższe kończyny i ciemniejsza, bardziej czarna sierść. Przeciętny bonobo jest też nieco mniejszy i więcej czasu spędza w pozycji wyprostowanej.
W zakresie zachowań społecznych bonobo wyróżniają się pokojowym usposobieniem, matriarchalną i egalitarną strukturą stada oraz dominującą rolą interakcji seksualnych w kontaktach międzyosobniczych.
Zwyczaje
Stada bonobo są luźno związane. System hierarchii społecznej istnieje, ale nie jest tak silnie akcentowany jak wśród pozostałych naczelnych. Grupy liczące kilkadziesiąt osobników rozdzielają się podczas dnia na podgrupy poszukujące pokarmu, które potem z kolei łączą się z powrotem na czas snu.
W odróżnieniu od szympansa Pan troglodytes, który znany jest z okazjonalnych polowań na inne małpy, bonobo jedzą głównie pokarm roślinny (szczególnie owoce), urozmaicony jednak owadami i znacznie rzadziej małymi kręgowcami.
Seks odgrywa istotną rolę w społeczności bonobo. Stosunki seksualne są używane do powitań, rozwiązywania konfliktów i pokonfliktowego "godzenia się", a także jako przywilej udzielany przez samice w zamian za pożywienie (prostytucja?). Bonobo są jedynymi poza człowiekiem przedstawicielami naczelnych, u których zaobserwowano pocałunki językowe, spółkowanie pochwowe w pozycji twarzą w twarz, ocieractwo genitalne pomiędzy dwiema samicami, ocieractwo genitalne pomiędzy dwoma samcami (ang. "penis-fencing"). Wszystkie te zachowania zachodzą zarówno pomiędzy członkami rodziny (blisko spokrewnionymi osobnikami) jak i innymi bonobo w stadzie. Bonobo nie utrzymują stałych związków rodzinnych. Zdaniem niektórych badaczy bogactwo zachowań seksualnych u bonobo jest mechanizmem przyczyniającym się do złagodzenia zachowań agresywnych u samców bonobo. Podobne znaczenie mają inne formy kontaktów interpersonalnych - zabawa, wzajemne iskanie, okazywanie troski i współczucia. Zachowania agresywne są rzadko obserwowane. Samce są na ogół tolerancyjne zarówno wobec samic jak i młodych.
Inteligencja
W 1994 odkryto, że bonobo rozpoznają same siebie w lustrze czyli zdają tak zwany test samoświadomości. Bonobo komunikują się z innymi członkami stada przy pomocy gestów i dźwięków podobnie jak ludzie, jednak język bonobo nie został do tej pory odszyfrowany. Znane są jednak ich niektóre znaki gestykulacyjne, takie jak na przykład zaproszenie do zabawy.
Dwa bonobo, o imionach Kanzi i Panbanisha, zdołały nauczyć się (przy pomocy badaczy) języka złożonego z 400-500 znaków leksygraficznych (symboli geometrycznych). Potrafią one "pisać" używając specjalnej klawiatury z tymi symbolami oraz są w stanie odpowiadać nimi na zdania wypowiadane głosem przez ludzi. Mimika twarzy bonobo jest zrozumiała dla ludzi.
Należy jednak zaznaczyć, że szczególnie wcześniejsze wyniki z lat '70 XX w. nauczania małp języka, w którym mogłyby one komunikować się z ludźmi, zostały zakwestionowane i są określane na ogół jako nadinterpretacja. Podobnie zdolności językowe Kanzi i Panbanisha nie są bynajmniej oczywiste dla takich lingwistów jak Noam Chomsky i Steven Pinker.
Zagrożenia
Szympansy karłowate są gatunkiem zagrożonym, zarówno wskutek utraty habitatu jak i polowań na mięso (ang. "bushmeat"). Ocenia się, że ich liczba na wolności to około 10 000 (dane z grudnia 2004).
