Wszystko - Syn Boży (Jezus Chrystus)

Jezus Chrystus (z hebr. ישוע, ישו Joszue aram. ܝܫܘܥ ,ܝܫܘ Jeszua, „JHWH pomocą, zbawieniem” i z gr. Χριστός Christós, „namaszczony, pomazaniec, mesjasz”, ur. ok. 8-4 p.n.e., zm. ok. 30-33 n.e.), Jezus z Nazaretu – centralna postać chrześcijaństwa, zgodnie z wierzeniami chrześcijan założyciel chrystianizmu, Syn Boży i Zbawiciel.

Dla większości wyznań i kościołów chrześcijańskich (trynitarskich) Jezus jest także wcieleniem Boga w osobie Syna Bożego. W islamie uznawany jest za proroka.

Głównymi źródłami poznania życia i nauki Jezusa, zarówno dla wyznawców chrześcijaństwa, jak i dla uczonych badających jego życie i naukę, są cztery kanoniczne Ewangelie Nowego Testamentu. Według zapisów w Ewangeliach Jezus nauczał w Galilei i Judei w rzymskiej Palestynie, został skazany na śmierć przez ukrzyżowanie w Jerozolimie zgodnie z wyrokiem rzymskiego namiestnika (gr. hegemon) Poncjusza Piłata, a trzeciego dnia po śmierci zmartwychwstał.

Nauka Jezusa przekazana została światu przez uczniów nazywanych Apostołami.

Obraz ewangeliczny

Chrystus Pantokrator – fresk z XI wieku

Wjazd do Jerozolimy na osiołku – Za 9,9

Przepowiednie Starego Testamentu

Zgodnie z teologią Nowego Testamentu Jezus był zapowiedzianym i oczekiwanym przez wieki Zbawicielem, dlatego też wszystkie proroctwa starotestamentowe odnoszące się do Mesjasza albo już wypełniły się w jego osobie, albo też wypełnią się w przyszłości wraz z jego ponownym przyjściem i rozwojem historii zbawienia. Pogląd ten wyraźnie widać w następujących fragmentach Ewangelii:

Potem Jezus świadom, że już wszystko się dokonało, aby się wypełniło Pismo, rzekł: Pragnę (J 19:28, BT)
od Mojżesza poprzez wszystkich proroków wykładał im, co we wszystkich Pismach odnosiło się do Niego. (Łk 24:27, BT)

Takie rozumienie Starego Testamentu przez chrześcijan świadczy o głębokim zakorzenieniu tej religii w mozaizmie oraz odsłania szczegóły chrześcijańskiego postrzegania Zbawiciela, które nie są zawarte w Nowym Testamencie (np. opis pasji zawarty w 53 rozdziale księgi Izajasza). Najwięcej odniesień do proroctw Starego Testamentu znajdujemy w Ewangelii Mateusza.

Oto niektóre z omawianych wersetów starotestamentowych i nowotestamentowe odpowiedniki:

potomek króla Dawida (z pokolenia Judy): Rdz 49,10, Jr 33,14-15 – Mt 1,1.6.16
Narodziny z panny (dopuszczalne tłumaczenie: z dziewicy): Iz 7,14 – Mt 1,23
Urodzony w Betlejem: Mi 5,1 – Łk 2,1-6.21
Powrót z Egiptu: Oz 11,1 – Mt 2,14-15
Poprzedzony przez posłańca (Jan Chrzciciel): Ml 3,1 – Mt 3,1-3
Zamieszkały w Kafarnaum (ziemia pokolenia Zebulona i pokolenia Neftalego): Iz 8,23-9,1 – Mt 4,12-13
Przemawiający w przypowieściach: Ps 78,1-2 – Mt 13,34; Księga Izajasza 6, 9-10 – Ewangelia Mateusza 13, 13-15.
Wjazd do Jerozolimy na ośle: Za 9,9 – Mk 11,3-7
Zdradzony przez przyjaciela: Ps 41,10 – Jn 13,21.26.30
Sprzedany za trzydzieści srebrników: Za 11,13-13 – Mt 26,14-15
Milczenie w czasie sądu: Iz 53,7 – Mt 27,12-14
Zniewagi i znęcanie się podczas sądu i biczowania: Iz 50,6 – Mt 27,27-31 i Mk 15,19
Przebicie rąk i nóg: Ps 22,17-18 – Łk 23, 33.35-36
Rozdzielenie szat i rzucanie losów o suknię: Ps 22,19 – Jn 19,23-24
Słowa Jezusa i świadków ukrzyżowania: Ps 22:1 – Ps 22:7-9 – (Mt 27:46, Łk 23:35; 8:53, Mt 27:39, Mt 27:43
Pragnienie i napojenie żółcią i octem: Ps 69,22 – Mt 27,33 i Jn 19, 28-29
Przebicie boku: Za 12,11 – Jn 19,34
Niezłamana żadna kość: Księga Wyjścia (II Moj.)12,46 – Jn 31-34
Zabity jako przestępca: Iz 53, 12 – Marek 15,25-27
Zaćmienie słońca po śmierci Jezusa: Am 8,9 – Mt 27,46
Śmierć w towarzystwie przestępców, pochówek obok bogacza: Iz 53:9 – Mt 27:38 i Mt 27:57- 60
Zmartwychwstanie: Ps 16,10

Narodziny

Narodziny Jezusa

Zgodnie z przekazem nowotestamentowym Jezus Chrystus urodził się w żydowskiej rodzinie, jako syn Marii poślubionej Józefowi. Józef był z zawodu cieślą, a według Ewangelii Mateusza i Łukasza potomkiem króla Dawida (różnice w genealogii Jezusa, zachodzące między relacjami tych Ewangelistów, tłumaczy się hebrajskim prawem i zwyczajem lewiratu – 5 Księga Mojżeszowa/Powtórzonego Prawa r.25, 5-6). Wedle Ewangelii Mateusza i Łukasza, jedynych pism w Nowym Testamencie które zawierają informacje o poczęciu i narodzinach Jezusa, został on poczęty nie przez Józefa, lecz przez Ducha Świętego w łonie Marii (por. Łk 1,35 i Mt 1,18).

Ewangelia Łukasza i Mateusza zgodne są co do tego, że Jezus urodził się w wiosce Betlejem niedaleko Jerozolimy, chociaż każdy z Ewangelistów inaczej wyjaśnia okoliczności jego narodzin. Podczas gdy w Ewangelii Mateusza rodzina Józefa i Marii pierwotnie mieszkała w Betlejem (por. Mt 1,18-2,23), a dopiero potem, po ucieczce do Egiptu, osiedla się w Nazaret to Ewangelia Łukasza mówi, iż Maria i Józef udali się na spis powszechny zarządzony przez cesarza rzymskiego Oktawiana Augusta (por. Łk 2,1). Ewangelia Mateusza wśród wydarzeń związanych z narodzinami Jezusa opowiada o gwieździe betlejemskiej, odwiedzinach mędrców ze Wschodu, prowadzonych przez tę gwiazdę dla oddania pokłonu Jezusowi, którego uważają za nowo narodzonego króla żydowskiego i o tzw. rzezi niewiniątek urządzonej z rozkazu Heroda który pragnie pozbyć się rywala do korony królewskiej (por. Mt 2,1-18). Jak każde żydowskie dziecko płci męskiej, Jezus został obrzezany ósmego dnia po narodzeniu. Po porodzie, który – wedle wzmiankowanej Ewangelii Łukasza – miał miejsce w ubogiej stodole (lub grocie), w nieokreślonym bliżej czasie rodzina wróciła do Nazaretu, małej wioski w Galilei. Jednak według Ewangelii Mateusza za namową anioła, który objawił się we śnie Józefowi, cała rodzina zbiegła do Egiptu, aby ujść zorganizowanej przez Heroda rzezi niemowląt. Po śmierci Heroda Józef z Marią powrócili do Galilei i zamieszkali w Nazarecie.

Józef pojawia się na kartach Ewangelii Łukasza po raz ostatni, gdy Jezus ma 12 lat (Łuk.2, 41-48. Ewangelia Marka mówi, że po śmierci Józefa Jezus przejął jego obowiązki cieśli i opiekował się matką (Mk 6,3).

O narodzinach i dziecinnych latach Jezusa mówią również apokryfy zwane Ewangeliami Dzieciństwa. Obszernymi i najbardziej popularnymi są Protoewangelia Jakuba oraz Ewangelia Dzieciństwa Tomasza. Według tego ostatniego tekstu Jezus od wczesnego dzieciństwa zdolny miał być do czynienia cudów, wcześniej wykorzystując je do własnej zabawy (np. ożywienie jaskółek z gliny), później do pomocy ludziom. Apokryfy nie są akceptowane przez chrześcijan jako księgi natchnione, niemniej wywarły one wielki wpływ na kulturę chrześcijańską na przestrzeni jej dziejów.

Nauczanie

Wskrzeszenie Łazarza, Jan Matejko

Cztery Ewangelie nowotestamentowe wiążą początek publicznej działalności Jezusa z postacią Jana Chrzciciela, wedle Ewangelii Łukasza krewnego Jezusa, który u brzegów rzeki Jordan dokonywał aktów chrztu czyli zanurzenia w wodzie dla obmycia z grzechów (por. Mk 1,4-5). Jezus poprosił Jana o chrzest. Jan Chrzciciel, chrzcząc Jezusa, stwierdził publicznie, że jest on oczekiwanym przez Żydów Mesjaszem i jednocześnie Synem Bożym. W czasie chrztu na Jezusa spłynął Duch Święty w postaci gołębicy. Po uwięzieniu Jana Jezus rozpoczął nauczanie i działalność publiczną. Wśród cudów opisywanych w Ewangeliach są m.in.: wskrzeszenie umarłych: córki przełożonego synagogi, syna wdowy z miasteczka Nain i człowieka imieniem Łazarz z Betanii, spektakularne uzdrowienia niewidomych, głuchych, sparaliżowanych, chromych, trędowatych i cierpiących na inne choroby, wypędzanie demonów z opętanych, zamiana wody w wino, cudowne rozmnożenie chleba, chodzenie po wodzie. Wedle teologii chrześcijańskiej cuda opisywane w Ewangeliach mają zawsze charakter poglądowy, tzn. służą wzmacnianiu przekazu słownego nauczania i wykazywaniu przewagi wiary, nadziei i miłości (cnót podstawowych w chrześcijaństwie) nad innymi systemami wartości oraz mają za zadanie dowieść boskości Jezusa.

Z czasem działalność Jezusa zdobywała coraz większą popularność. Wybrał grupę dwunastu uczniów, z których jedenastu po jego śmierci kontynuowało nauczanie o nadchodzącym królestwie niebieskim. Nauczanie Jezusa, w formie jaka została przekazana w Ewangeliach, jest podstawą wiary chrześcijańskiej. Było ono oparte na Starym Testamencie, jednak treści starotestamentowe zostały uzupełnione o nowe, kluczowe dla chrześcijaństwa pojęcia, takie jak miłosierdzie, sprawiedliwość, miłość, nadzieja, wybaczenie, współczucie, znoszenie cierpienia. Najdobitniej nauczanie Jezusa Chrystusa przedstawione jest w Kazaniu na Górze zawartym w dwóch nieco różnych wersjach w Ewangelii Mateusza i Ewangelii Łukasza.

Jezus nauczał że:

Królestwo Boże jest wspólnotą, gdzie Bóg jest głową, a ludzie członkami, a on sam jest jego przyczyną i gwarantem nienaruszalności;
on sam jest Synem Bożym; według nauk większości Kościołów – prawdziwym Bogiem, ale i prawdziwym człowiekiem;
jest współstworzycielem Wszechświata;
on jest bożym barankiem (barankiem paschalnym) ofiarowującym swoje życie, aby dać ludziom możliwość uzyskania zbawienia;
wiara w to, że jest on Synem Boga, posłuszeństwo i miłość do niego uobecnia cud nowego narodzenia – narodzenia się w Królestwie Bożym;
nowe narodzenie daje nową naturę, uzdalniając takich ludzi do posłuszeństwa jego przykazaniom wypowiedzianym m.in. w Kazaniu na Górze;
powróci "w obłokach niebieskich" w "Dniu Pańskim", aby dokonać sądu nad światem.

Pojmanie, męczeńska śmierć i zmartwychwstanie

Krucyfiks

Kiedy uczniowie Jezusa otrzymali stosowne przygotowanie, aby prowadzić Kościół po jego odejściu, nadszedł czas na zakończenie jego misji na ziemi. Jezus, jako Baranek Boży, ten, który przyszedł, aby oddać swoje życie w zastępstwie grzeszników, wyruszył do Jerozolimy na tydzień przed Świętem Paschy. Po uroczystym wjeździe do Jerozolimy nie pozwolił pielgrzymom obwołać się królem. Podjął konfrontację w świątyni z głównymi frakcjami religijnymi Izraela: faryzeuszami i saduceuszami. Konfrontację tę można obserwować w ostatnich rozdziałach ewangelii synoptycznych. Oprócz wystąpień w świątyni spędzał dużo czasu ze swoimi uczniami, nauczając ich.

Liderzy frakcji saduceuszów i faryzeuszów postanowili pojmać go i zabić. Zdecydowali tak, ponieważ:

Obawiali się, iż jego działalność rozbudza u Żydów nadzieje mesjańskie, co mogło prowadzić do wybuchu powstania przeciw Rzymowi i ściągnąć krwawą zemstę rzymskich legionów (J, 11,45-48)
Jezus rościł sobie prawo do tytułu Mesjasza i Syna Bożego, co w oczach starszyzny żydowskiej było bluźnierstwem (J 4,25-26; J 10,30-31)
Otaczał się ludźmi prostymi i bez wykształcenia oraz wykluczonymi ze społeczności izraelskiej (Żydzi nie przestrzegający prawa Mojżeszowego, poborcy podatków, nierządnice). Inteligencja żydowska (uczeni w Piśmie) uznała, że jest wobec niej zbyt surowy i wymagający, czym zrażał ją do siebie (Łuk.11, 37-48)
Wobec ludu jawnie zarzucał przywódcom Izraela brak pobożności i religijność na pokaz (Mt 23,1-39)

Ostatnia Wieczerza pędzla Leonarda da Vinci

Na dzień przed swoim pojmaniem wyprawił wieczerzę dla uczniów zwaną Ostatnią Wieczerzą, na której po raz kolejny przepowiedział swój przyszły los i pożegnał się z Apostołami. Podczas niej ustanowił elementarny dla większości chrześcijan sakrament Eucharystii. Tejże nocy, zdradzony przez jednego z uczniów, Judasza, został pojmany i postawiony przed religijnym sądem żydowskim – Sanhedrynem. Jezusa oskarżano m.in. o bluźnierstwo przeciwko przybytkowi Boga – Świątyni Jerozolimskiej. Ostatecznie został uznany przez Sanhedryn za winnego bluźnierstwa przez nazwanie siebie Synem Bożym.

Wydany w ręce rzymskiego namiestnika Poncjusza Piłata, oskarżony został przez arcykapłanów i starszych o podburzanie narodu, namawianie do niepłacenia podatków cesarzowi oraz podawanie się za żydowskiego króla. Piłat, nie znajdując dowodów winy, odesłał Jezusa do tetrarchy galilejskiego Heroda Antypasa, syna Heroda Wielkiego, aby ten osądził swego poddanego. Herod nie chciał podjąć się wydania wyroku i odesłał więźnia z powrotem do Piłata. Rzymski namiestnik nadal przeciwny był żądaniom arcykapłanów oraz żydowskiego pospólstwa, domagającego się wyroku śmierci; chcąc im zadośćuczynić, nakazał ubiczować Jezusa, aby sponiewieranego więźnia wypuścić na wolność.

Po biczowaniu, pod presją wzburzonego tłumu i wobec szantażu ze strony arcykapłanów, grożących oskarżeniem namiestnika przed cesarzem, wbrew rzymskiemu prawu, które zakazywało dalszego karania po wymierzeniu chłosty, Piłat skazał Jezusa na śmierć przez ukrzyżowanie (dla obywateli rzymskich przewidziana była kara śmierci przez ścięcie mieczem).

Negatyw całunu turyńskiego

Elementem wyroku było niesienie przez skazanego poziomego elementu krzyża (patibulum) z aresztu do miejsca kaźni (część pionowa już tam się znajdowała). Skazaniec, przybity do krzyża, wisiał na nim aż do śmierci, najczęściej na skutek uduszenia. Ewangelie opisują szczegółowo pojmanie, sąd i konanie Jezusa na krzyżu, oraz wspominają o dwóch epizodach, które się wydarzyły podczas niesienia krzyża: przymuszenie Szymona Cyrenejczyka do pomocy w niesieniu krzyża oraz dialog Jezusa z kobietami płaczącymi nad jego losem. Ewangeliczne opisy męki obejmują: trwogę w ogrodzie oliwnym, zdradę Judasza, sąd i biczowanie, założenie korony cierniowej i wyszydzenie, odarcie z szat i przybicie do krzyża, grę w kości pomiędzy żołnierzami o jego szaty, rozmowy z dwoma pospolitymi przestępcami, którzy byli ukrzyżowani obok Jezusa, oraz ze stojącymi pod krzyżem Marią i Janem, moment śmierci i poprzedzającą go agonię, oraz zdjęcie z krzyża i złożenie w grobie.

Inne epizody, takie jak trzy upadki pod krzyżem, czy otarcie twarzy chustą przez Weronikę, które występują w liturgii Drogi krzyżowej należą do tradycji Kościoła.

Zgodnie z Nowym Testamentem Jezus umarł na krzyżu, jednak trzeciego dnia po złożeniu jego zwłok. w kamiennym grobie zmartwychwstał, a następnie przez 40 dni spotykał się ze swoimi uczniami, udowadniając im , że żyje i tłumacząc sens swojej męczeńskiej śmierci i zmartwychwstania.

Ewangeliczny opis śmierci i zmartwychwstania Jezusa ma kluczowe znaczenie dla chrześcijaństwa, stanowiąc podstawę liturgii większości Kościołów chrześcijańskich. Jest zapowiedzią przyszłych losów ludzkości ukazywanych z perspektywy eschatologicznej.

Pozostałe religie

Islam

Według islamu Jezus (Isa) był prorokiem i zapowiedzianym wcześniej Mesjaszem, lecz nie Synem Bożym. Koran wielokrotnie potępia dogmat Trójcy Świętej (choć wydaje się, że była ona rozumiana jako składająca się z Boga, Jezusa i Marii, a nie Boga Ojca, Jezusa i Ducha Świętego), stwierdzając, że Bóg jest tylko jeden (nie ma boga oprócz samego Boga), a kto dodaje Bogu współtowarzyszy, temu Bóg zabronił wejścia do Ogrodu.

Koran mówiąc o życiu Jezusa potwierdza niektóre fakty zawarte w Ewangeliach (również apokryficznych). Historia poczęcia Jezusa pokrywa się z opisem św. Łukasza – matką Chrystusa była Maria, której ukazał się Anioł pod postacią doskonałego człowieka, zapowiadając narodzenie syna, mimo iż była dziewicą (jednak, choć narodził się dzięki Boskiej interwencji, islam w żadnym wypadku nie nazywa go Synem Boga). Maria urodziła Jezusa pod drzewem palmowym, a ten tuż po urodzeniu potrafił rozumnie przemawiać. W dalszym życiu nauczał, czynił cuda i uzdrawiał, ale tylko dzięki woli i mocy danej od Boga. Wspomniana jest m.in. apokryficzna historia o tworzeniu przez Jezusa ptaków z gliny, które następnie stawały się istotami żywymi.

Co ważne, islam zaprzecza ukrzyżowaniu, a w konsekwencji zmartwychwstaniu. Wedle Koranu, Jezus nie został ukrzyżowany ani zabity, a jedynie tak wydawało się ludziom: w rzeczywistości Bóg wziął go do siebie.

Koran nie opisuje samej nauki Jezusa, Mahomet prawdopodobnie nie był z nią dogłębnie zapoznany. Księga mówi o Jezusie jedynie jako o kolejnym proroku, Posłańcu głoszącym wiarę w Boga i zapowiadającym Sąd Ostateczny. Islam zaprzecza chrześcijańskim dogmatom o boskości Chrystusa, podkreślając że był tylko człowiekiem (Nie godzi się Miłosiernemu, aby wziął sobie syna).

Odrzucając boskość Jezusa islam otacza go szacunkiem, niekiedy większym od niektórych Kościołów chrześcijańskich. Szejk Omar Bakri Muhammad z Londynu ogłosił w 2004 r. fatwę na Terrence McNally´ego, autora sztuki Corpus Christi przedstawiającej Chrystusa i apostołów jako grupę gejów. Sztuka wystawiona przez grupę studentów z uniwersytetu w Saint Andrews, nie została publicznie potępiona przez Kościół anglikański.

Judaizm

Judaizm niewiele uwagi poświęca życiu i misji Jezusa, którego uznaje za odstępcę lub za postać fikcyjną. Według relacji Ewangelistów kapłani żydowscy (zdominowani w owych czasach przez rodzinę Annasza) i saduceusze od początku byli mu zdecydowanie wrodzy i nieprzejednani. Podobną postawę przyjęła większa część faryzeuszów, najbardziej wpływowej ówcześnie sekty żydowskiej, aczkolwiek zdarzały się wśród nich przypadki przychylności (Nikodem – Ew. Jana 3, 1-11, r.7, 50-52) lub życzliwej neutralności (rabban Gamaliel Starszy, Dz. Ap. 5, 34-39). Większość teologów judaizmu ocenia działalność Jezusa i jej skutki negatywnie, jako sprzeczną z "prawem bożym" oraz niezgodną ze słowami proroków, dotyczącymi nadejścia Mesjasza. Bardziej pojednawcze oceny Jezusa, podkreślające jego związek z judaizmem, pojawiły się ponownie w czasach współczesnych. Tylko Żydzi mesjanistyczni (na ogół nie zaliczani do wyznawców judaizmu) uznają Jezusa za Mesjasza i syna Bożego, idąc za przykładem chrześcijaństwa.

Hinduizm

Chociaż w hinduistycznej koncepcji Boga i społeczeństwa niewiele jest podstaw dla akceptacji postaci i misji Jezusa, to wielu współczesnych, a nawet średniowiecznych, hinduistycznych przywódców religijnych interesowało się nim. Wielu hinduistów uważa Jezusa za mędrca lub wielkiego jogina, a nawet za Boga.

W ruchu Surat Shabda Yoga Jezus jest powszechnie uznawany za satguru. Swami Vivekananda wychwalał Jezusa i uznawał go za źródło siły i doskonałości. Paramahansa Jogananda nauczał, że Jezus był wielkim guru, mistrzem duchowym, Bogiem oraz następnym wcieleniem Elizeusza. Mahatma Gandhi bardzo podziwiał Jezusa i uznawał go za jednego z głównych propagatorów ahinsy (zasady niekrzywdzenia). Gandhi powiedział: "Lubię waszego Chrystusa, ale nie lubię waszych chrześcijan. Wasi chrześcijanie są tak niepodobni do waszego Chrystusa..." a także "Dla mnie był On najwspanialszym nauczycielem jakiego ludzkość kiedykolwiek miała." Sathya Sai Baba wielokrotnie mówił, że Jezus jest Bogiem, wielkim świętym i nauczycielem duchowym, który stanowi wzór dla ludzi. Swami Kaleśwara uważa Jezusa za świętego i wielką duszę.

Bhaktivedanta Swami (założyciel ruchu Hare Kryszna) uznał greckie imię Jezusa Christos za inną wersję imienia boga Kryszny: Krista. W ten sposób oddając cześć Jezusowi czci się samego Krysznę jako Najwyższą Osobę Boga (Bhagawan) Bhaktivedanta uznał Jezusa za "mistrza duchowego" (guru), uczącego ludzi miłości do Boga.

Buddyzm

Związek Jezusa Chrystusa z wiarą buddyjską jest bardzo nikły. Niewielu nauczycieli buddyjskich interesowało się jego postacią.

Dalajlama XIV uważa Jezusa za bodhisattwę.

Historiografia

Dokumenty niechrześcijańskie

Józef Flawiusz

Józef Flawiusz w swojej księdze Dawne dzieje Izraela wspomina o Jezusie jako o bracie Jakuba Sprawiedliwego, przywódcy chrześcijan w Jerozolimie. Zwołał sędziów Sehedrynu i stawił przed nim Jakuba, brata Jezusa zwanego Chrystusem, oraz kilku innych. Oskarżył ich o przekroczenie Prawa i wydał ich na ukamienowanie (XX.9.1) Tekst przeważnie uważany jest za autentyczny. Według egzegetów stwierdzenie którego zwano Chrystusem (Mesjaszem) zostało wstawiono później jako wtręt i nie pochodzi od autora co tym samym podważa całą relacje.

Inny fragment w Starożytnościach żydowskich zwany Testimonium Flavianum jest dziś często uważany za sfałszowany przez późniejszych kopistów chrześcijańskich w III lub IV wieku. Nie wiadomo czy został wstawiony na miejsce innego fragmentu mówiącego o Jezusie, czy też został po prostu dopisany. Niektórzy za pierwotną wersję Testimonium uważają tzw. wersję arabską odkrytą przez profesora Pinesa w kronikach Agapiosa pochodzących z X wieku: W tym czasie żył pewien mędrzec zwany Jezusem. Był to człowiek dobry i sprawiedliwy. Wielu Żydów i ludzi innych narodowości stało się jego uczniami. Piłat skazał go na ukrzyżowanie i śmierć. Lecz jego uczniowie nie przestali w niego wierzyć. Mówili, że żyje i ukazał im się trzy dni po ukrzyżowaniu. On być może był tym Mesjaszem odnośnie którego prorocy przepowiadali wielkie, cudowne rzeczy.

Swetoniusz, w Żywotach cezarów pisze, że około 49 roku cesarz Klaudiusz, panujący w latach 41-54, wypędził z Rzymu Żydów, którzy nieustannie wichrzyli podżegani przez jakiegoś "Chrestosa". Wspominają o tym wygnaniu Żydów Dzieje Apostolskie, r. 18, 2. Czy relacja Swetoniusza odnosi się do Jezusa, nie jest całkowicie pewne (zapisane przez Swetoniusza imię "Chrestos" nie musi być tożsame z greckim tytułem "Christos" – Mesjasz). Okoliczności powstania gminy chrześcijańskiej w Rzymie bliżej nie znamy.

Pliniusz Młodszy w liście do cesarza Trajana, pisze o chrześcijanach w Azji Mniejszej. Pliniusz pisze jedynie, że modlili się oni do "Chrystusa", nie podaje zaś imienia Jezus.

Tacyt, w Rocznikach (Annales), roku 115, omawiając prześladowania chrześcijan za cesarza Nerona podaje: Atoli ani pod wpływem zabiegów ludzkich, ani darowizn, albo ofiar błagalnych na rzecz bogów nie ustepowała hańbiąca pogłoska, lecz wierzono, że pożar (Rzymu) był nakazany. Aby więc ją usunąć, podstawił Neron winowajców i dotknął najbardziej wyszukanymi kaźniami tych, których znienawidzono dla ich sromot, a których gmin chrześcijanami nazywał. Początek tej nazwie dał Chrystus, który za panowania Tyberiusza skazany był na śmierć przez prokuratora Poncjusza Piłata; a przytłumiony na razie zgubny zabobon znowu wybuchnął, nie tylko w Judei, gdzie się to zło wylęgło, lecz także w stolicy, dokąd wszystko, co potworne albo sromotne, zewsząd napływa i licznych znajduje zwolenników (Annales, 15, 44). Niektórzy powątpiewają w autentyczność tego fragmentu ze względu na użycie nazwy "chrześcijanie", rzadko stosowanej przez samych wyznawców Chrystusa – znajdujemy ją jednak w Biblii: "w Antiochii też po raz pierwszy nazwano uczniów chrześcijanami" (Dz. Ap. 11, 26), "Jeżeli zaś [cierpi] jako chrześcijanin, niech się nie wstydzi, ale niech wychwala Boga w tym imieniu" (I List Piotra 4,16 – cyt. za Biblią Tysiąclecia) – nie był to więc termin obcy czasom opisywanym przez Tacyta.

Archiwa rzymskie oraz wielu rzymskich i żydowskich historyków tamtego okresu, milczą na temat Jezusa, choć notują bardzo wiele drobnych wydarzeń. Są to m.in.:

Filon z Aleksandrii, który opisywał różne sekty żydowskie z tamtego okresu,
Plutarch, autor Żywotów sławnych mężów z okresu życia Jezusa,
Justus z Tyberiady, historyk żydowski z Galilei, żył w I w. n.e.

Należy jednak dodać, że tematyka zachowanych dzieł tych historyków nie zawsze czyni możliwym wspomnienie o Jezusie. Przykładowo "Żywoty sławnych mężów" Plutarcha stawiają sobie za cel "ukazanie żywotów bohaterów greckich i rzymskich poprzez ich zestawienie w pary dobierane według możliwie największego podobieństwa charakteru lub przebiegu kariery" (Encyklopedia Britannica, t. XXXII, Poznań 2003).

Dokumenty chrześcijańskie

Dokumenty chrześcijańskie to przede wszystkim Ewangelie oraz inne pisma Nowego Testamentu. Były one napisane w wiele lat po śmierci Jezusa, choć dokładne daty są sporne. Szacunki dla poszczególnych Ewangelii wahają się od kilkunastu lat przed rokiem 70 (data upadku Jerozolimy), czyli około trzydziestu lat po opisanych wydarzeniach, do pierwszej czy nawet drugiej dekady II wieku, czyli nawet osiemdziesięciu lat po.

Według tradycji chrześcijańskiej, dwie z nich: Ewangelie Jana i Mateusza zostały spisane przez apostołów – bezpośrednich uczniów Jezusa, zaś ewangelie Marka i Łukasza zostały napisane przez świadków pośrednich, głównie w oparciu o relacje św. Piotra i św. Marii.

Istnieje też wiele dokumentów chrześcijańskich z II i późniejszych wieków, które nie zostały zaliczone do kanonu biblijnego. Najwcześniejsze z nich powstały równolegle do najpóźniejszych ksiąg Nowego Testamentu. Pisarze wczesnochrześcijańscy zaliczani są do tzw. "ojców apostolskich" (I/II wiek), apologetów (II-III w.) i "Ojców Kościoła" (III-V w.). Ich dzieła często powołują się na zaginione dziś źródła z czasów bliskich Jezusowi.

Wiarygodność Ewangelii

Poszukiwanie "gwiazdy betlejemskiej": widok nieba nad Jerozolimą w kierunku południowym 12 listopada 7 p.n.e., godz. 18:00-21:30 czasu lokalnego

Kilkadziesiąt lat różnicy pomiędzy czasem spisania Ewangelii a wydarzeniami, które one opisują przyczyniło się do zróżnicowania historycznych ocen wiarygodności zapisów o życiu Jezusa. Jednakże większość historyków akceptuje wiele szczegółów z ewangelicznych narracji.

Według tradycyjnego ujęcia autorami Ewangelii są świadkowie opisywanych wydarzeń (Mateusz, Jan) lub uczniowie bezpośrednich świadków (Marek, Łukasz). Z powodu schyłku pokolenia apostołów ustne podania zostały spisane w celu zachowania nauki i pamięci o czynach Jezusa.

Badacze popierający ten punkt widzenia podkreślają że czas jednego, dwóch pokoleń jest zbyt krótki, by podania zostały zdominowane przez treści legendarne. Wskazują na podobieństwo gatunku literackiego Ewangelii ze starożytną biografią i za taką biografię uważają ewangeliczne narracje.

Wiek oświecenia przyniósł sceptycyzm podważający historyczną dokładność tych tekstów. Historycy krytyczni wobec wiarygodności Ewangelii uważają je za kompilacje kilku redakcji dokonanych przez chrześcijan, którzy starali się sportretować wyłącznie pozytywny, mityczny obraz Jezusa. Ewangelie są ich zdaniem literaturą hagiograficzną, mającą na celu gloryfikację Chrystusa oraz zaprezentowanie go jako moralnego i boskiego ideału. Historycy ci wskazują na brak potwierdzenia niezwykłych czynów Jezusa ze strony wczesnych pozachrześcijańskich źródeł.

Ewangelie mówią o pewnych wydarzeniach, które nie są udokumentowane w żadnych innych źródłach historycznych:

rzeź dzieci dokonana przez Heroda,
trzygodzinna ciemność, która miała towarzyszyć śmierci Jezusa,
"gwiazda betlejemska".

Dla zwolenników teorii nieuznającej Jezusa są to dowody jego nieistnienia lub podważające jego boskość, dla chrześcijan nie mają takiego znaczenia z kilku powodów: historie nie spisywane na bieżąco mogły zawierać pomyłki wynikające z zawodności ludzkiej pamięci. Poza tym wiedza historyczna dotycząca tego okresu jest w znacznej części niekompletna i wiele wydarzeń, o których nie mamy dziś żadnych informacji, w świetle nowych odkryć może okazać się prawdą, nawet jeżeli wydają się nieprawdopodobne. Niektórzy pisarze wczesnochrześcijańscy powołują się na źródła dziś niezachowane. Np. chrześcijański historyk Juliusz Afrykańczyk piszący około 221 roku cytuje rzymskiego historyka z I wieku Tallusa wzmiankującego o zaćmieniu towarzyszącym śmierci Jezusa.

Sporadycznie istniały w środowiskach chrześcijańskich opinie, że Ewangelii nie należy traktować dosłownie, ze jest ona pełna symboliki, niezrozumiałej często z dzisiejszego punktu widzenia, a wynikającej z mentalności i stanu wiedzy ludzi pierwszych wieków.

Krytyka tekstu

Historycy i bibliści zajmujący się badaniami Nowego Testamentu wypracowali szereg kryteriów mających na celu próbę zrekonstruowania słów i czynów Jezusa, które wydają się bardziej autentyczne i możliwe. Przykładowe kryteria:

kryterium wielu źródeł – słowa lub czyny Jezusa poświadczone we wszystkich tradycjach ewangelicznych uważane są za bardziej prawdopodobne.
kryterium "zakłopotania" – wydarzenia z kłopotliwymi aspektami dla pierwszych chrześcijan (np. zaparcie się Piotra, wątpliwości apostołów wobec zmartwychwstałego Jezusa) są bardziej wiarygodne.
kryterium występowania "arameizmów" – fragmenty zawierające słownictwo aramejskie uważane są za bliższe czasom Jezusa.

Dotarcie do pierwotnych słów Jezusa ułatwiają powstałe w XX wieku metody badawcze: historii form, historii redakcji i historii tradycji.

Rozbieżności

Dokumenty chrześcijańskie nie zgadzają się między sobą w pewnych sprawach. Ewangelia Mateusza mówi, że Jezus urodził się, kiedy Herod był królem Judei, czyli przed 4 rokiem przed naszą erą, zaś Ewangelia Łukasza, że urodził się, kiedy Kwiryniusz zarządzał spisem powszechnym w Judei, czyli po 6 roku naszej ery (dla właściwej oceny tego argumentu przeczytaj również rozdział następny). Rozbieżności są szczególnie widoczne w narracjach o zmartwychwstaniu. Zgodnie z ew. Mateusza kobiety przyszły do grobu o świcie i widziały anioła odwalającego głaz od grobu. Jednak wg św. Łukasza kobiety zastały kamień od grobu już odsunięty.

Badacze chrześcijańscy traktują te rozbieżności jako drobne nieścisłości naturalne przy zeznaniach kilku świadków. Uważają, że poszczególne relacje są w stosunku do siebie komplementarne i nawzajem się uzupełniają. Czasem odwołują się do nowej interpretacji tekstu lub sposobu tłumaczenia, by uniknąć sprzeczności.

Data narodzin

Jak zaznaczono w poprzednim paragrafie, trudno jednoznacznie określić datę narodzin Jezusa. Na podstawie źródeł można jednak podjąć próbę określenia ram czasowych tego wydarzenia.

Daty śmierci

Datę śmierci Jezusa rekonstruuje się na lata 30. pierwszego wieku naszej ery. Ewangelie podają datę piątek, 14/15 nisan (wg kalendarza żydowskiego). Na podstawie tych danych datę jego śmierci można wyznaczyć na 7 kwietnia 30 roku (wówczas byłby to 14 nisan 3790 AM) lub też, co mniej prawdopodobne, na 3 kwietnia 33. Pomimo nieścisłości Watykan uznał dzień 3 kwietnia 33 roku za datę śmierci Jezusa Chrystusa. Także w starotestamentowej księdze Daniela śmierć Mesjasza została przepowiedziana na 62 oraz 7 tygodni (= siedmioletnich okresów?) licząc od miesiąca Nisan roku 444 p.n.e., co po przeliczeniu wg pierwotnego roku biblijnego (360 dni jak w historii Noego) daje 33 rok n.e. (Daniela 9:25-26; Nehemiasza 2)

Opinie

Poza najpopularniejszymi:

że Jezus Chrystus istniał, mniej więcej zgodnie z opisem w Ewangeliach,
że nie istniał lub osoba będąca jego pierwowzorem na tyle odbiegała od opisu ewangelicznego, że zupełnie nie można na nim polegać;

istnieją też inne wyjaśnienia, m.in.:

że był prorokiem, a cesarze rzymscy celowo spośród ponad 100 ówczesnych Ewangelii wybrali 4, które najwierniej opisywały Jezusa jako boga.
że istniał, ale nie umarł podczas krzyżowania. Dyskusję zapoczątkował Kurt Berna książką "Jesus ist nicht am Kreuz Gestorben" (1962) ("Jezus nie umarł na krzyżu"), gdzie zakładając, że martwe ciała nie krwawią, przekonuje, że serce Jezusa jeszcze biło kiedy został zdjęty z krzyża, na co dowodem miał być Całun Turyński;
że był członkiem albo nawet przywódcą sekty esseńczyków. Teorię tę wysunęli K.F. Bahrdt oraz K.H. Venturini. W Qumran nie odnaleziono bezpośrednich na to dowodów, ale nauczanie Jezusa i esseńczyków posiada wiele podobnych elementów, przez co nauki Jezusa stają się mniej rewolucyjne jak na ten okres.
że był religijnym fanatykiem (David Friedrich Strauß – "Das Leben Jesu" – 1835); że był ekstatykiem (Oskar Holtzmann "War Jesus Extatiker?" – 1903); że był szaleńcem (dr Charles Binet-Sanglé "La Folie de Jesus" – 1910). Binet-Sanglé definiuje chorobę Jezusa jako "paranoję na tle religijnym". W roku 1912 prominentny nowojorski psychiatra dr William Hirsh opublikował "Religion and Civilization – Conclusions of a Psychiatrist" (Religia i cywilizacja – Konkluzje psychiatry). Dr Hirsh wylicza przeróżne przypadki odmiennego zachowania Jezusa. Zgadza się on z Binet-Sanglé co do halucynacji Jezusa i wskazuje na jego "duże urojenia, które nieustannie potęgowały się". Twierdzi on, że Jezus był "paranoikiem" – prostym i zwyczajnym. I dodaje: "Wszystko co wiemy o Jezusie, pasuje tak doskonale do klinicznego obrazu paranoi, że jest wprost trudne do pomyślenia, że ludzie mogliby kwestionować dokładność tej diagnozy"^[12]^[13]. Z tymi opiniami polemizował Albert Schweitzer w swojej pracy doktorskiej "Psychiatryczna ocena Jezusa: przedstawienie [zagadnienia] i krytyka" (Die psychiatrische Beurteilung Jesu: Darstellung und Kritik, 1913). Kwestią tą zajmowali się również psychoanalitycy, (np. Georges Berguer – Quelques traits de la vie de Jésus au point de vue psychologique et psychanalytique, Genève-Paris, 1920), pisarze (Fiodor Dostojewski – Idiota, Michaił Bułhakow – Mistrz i Małgorzata) oraz filozofowie (Fryderyk Nietzsche – Antychryst). Władysław Witwicki w komentarzu do własnego przekładu Ewangelii Mateusza i Marka (Dobra Nowina według Mateusza i Marka) przypisuje Jezusowi m.in. trudności w kontakcie ze światem oraz rozdwojenie jaźni, czyniące zeń typ schizotymiczny czy wręcz schizofreniczny. Ewangelia Marka (Mk 3,21) przytacza opinię krewnych o Jezusie, jakoby "odszedł on od zmysłów": A krewni, gdy o tym usłyszeli, przyszli, aby go pochwycić, mówili bowiem, że odszedł od zmysłów..
że był nieślubnym synem Marii oraz rzymskiego legionisty Tyberiusza Juliusza Abdesa Pantery (Marcello Craveri: Vita di Gesu 1966)
że Jezus był bodhisattwą i wzorował się na Buddzie.

Niektórzy też uważają Ewangelie za parafrazę innych pism (np. Llogari Pujol uważa, że użyte zostały pisma staroegipskie), jeszcze inną teorią jest, że nie należy Ewangelii traktować dosłownie, lecz szukać w nich ezoterycznego przekazu za pomocą analizy symboli (gnostycyzm, teozofia) lub ostatnio komputerowej analizy znaków. Są też zwolennicy łączenia postaci Jezusa z hipotezą o istnieniu cywilizacji pozaziemskich.