Powiat (w Polsce) – jednostka samorządu terytorialnego II stopnia i podziału administracyjnego, obejmująca część obszaru województwa. Ich funkcjonowanie reguluje ustawa z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorządzie powiatowym (Dz. U. z 1998 r. Nr 91, poz. 578).

W Polsce wyróżnia się dwa rodzaje powiatów:

• powiaty ziemskie – skupiają od kilku do kilkunastu sąsiadujących ze sobą gmin,
• powiaty grodzkie – miasta na prawach powiatu (gmina o statusie miasta, wykonująca zadania powiatu).

Powiaty w ujęciu historycznym 

Po raz pierwszy powiaty w Polsce wprowadzono w II połowie XIV wieku, zastępując nimi likwidowane wówczas kasztelanie. W systemie podziału terytorialnego kraju pojawiła się jednostka administracyjna większa od kasztelanii, zwana po łacinie districtus (pol. dystrykt) i uwzględniana w tytulaturzu książęcym. W końcu XIV w. funkcjonował już nowy system podziału terytorialnego, opierający się na ustroju sądowo-ziemskim. Jego podstawą była ziemia, składająca się z 2-3 powiatów sądowych. Należy sądzić, że ziemie powstały w wyniku podziału dystryktów. Dla każdej z ziem ustanowiono delegowany sąd książęcy, złożony z sędziego i podsędków oraz lokalnych urzędników. Sądy ziemskie nie miały stałych siedzib, ale dokonywały objazdów całego terytorium, zatrzymując się na pewien czas w znaczniejszych ośrodkach. Okolice tych ośrodków, przeważnie miejskich, wraz z mieszkańcami podległymi jurysdykcji sądów ziemskich utworzyły powiaty. Termin "powiat" wywodzi się od "dnia wietnego" czyli "wiecu", zgromadzenia sądowego o z góry wyznaczonym terminie. Oddzielny, dla każdej z ziem, zarząd majątkiem władcy spoczywał w rękach specjalnych rządców (łac. procuratores), zwanych od połowy XV wieku starostami. Starostowie posiadali rozległą władzę administracyjno-sądową; sądzili wszystkich, którzy dopuścili się przestępstw zagrażających spokojowi publicznemu. Do starosty należała również piecza nad wykonywaniem wyroków sądowych oraz ogólny nadzór nad aparatem skarbowym. Siedzibą starosty była początkowo stolica ziemi. W późniejszych czasach starostami nazywano także dzierżawców królewszczyzn.

Powiaty istniały w dwujęzycznym Wielkim Księstwie Poznańskim, jako odpowiednik niemieckiego Kreis. W zaborze rosyjskim odpowiednikiem powiatów były ujezdy. Spis powiatów na ziemiach polskich pod zaborami można znaleźć w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. Powiaty funkcjonowały w okresie II Rzeczypospolitej a później w PRL do 1975, kiedy to zlikwidowano duże województwa podzielone na powiaty, wprowadzając w ich miejsce 49 mniejszych województw. Podział na powiaty przywróciła reforma administracyjna, która weszła w życie 1 stycznia 1999.

Regulacja prawna 

Status powiatu w Polsce reguluje ustawa z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorządzie powiatowym (Dz. U. z 1998 r. Nr 91, poz. 578).

Zakres możliwości wykonawczych powiatu (art. 4 i art. 4a) 

Art. 4. 1. Powiat wykonuje określone ustawami zadania publiczne o charakterze ponadgminnym w zakresie:

1. edukacji publicznej
2. promocji i ochrony zdrowia
3. pomocy społecznej
4. polityki prorodzinnej
5. wspierania osób niepełnosprawnych,
6. transportu zbiorowego i dróg publicznych,
7. kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami,
8. kultury fizycznej i turystyki,
9. geodezji, kartografii i katastru,
10. gospodarki nieruchomościami,
11. administracji architektoniczno-budowlanej,
12. gospodarki wodnej,
13. ochrony środowiska i przyrody,
14. rolnictwa, leśnictwa i rybactwa śródlądowego,
15. porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli,
16. ochrony przeciwpowodziowej, w tym wyposażenia i utrzymania powiatowego magazynu przeciwpowodziowego, przeciwpożarowej i zapobiegania innym nadzwyczajnym zagrożeniom życia i zdrowia ludzi oraz środowiska,
17. przeciwdziałania bezrobociu oraz aktywizacji lokalnego rynku pracy,
18. ochrony praw konsumenta,
19. utrzymania powiatowych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz obiektów administracyjnych,
20. obronności,
21. promocji powiatu,
22. współpracy z organizacjami pozarządowymi.

2. Do zadań publicznych powiatu należy również zapewnienie wykonywania określonych w ustawach zadań i kompetencji kierowników powiatowych służb, inspekcji i straży.

3. Ustawy mogą określać inne zadania powiatu.

4. Ustawy mogą określać niektóre sprawy należące do zakresu działania powiatu jako zadania z zakresu administracji rządowej, wykonywane przez powiat.

5. Powiat na uzasadniony wniosek zainteresowanej gminy przekazuje jej zadania z zakresu swojej właściwości na warunkach ustalonych w porozumieniu.

6. Zadania powiatu nie mogą naruszać zakresu działania gmin.

Art. 4a. Ustawy mogą nakładać na powiat obowiązek wykonywania zadań z zakresu organizacji przygotowań i przeprowadzenia wyborów powszechnych oraz referendów.

Organy powiatu 

Władzę uchwałodawczą i kontrolną w powiecie sprawuje rada powiatu, a władzą wykonawczą jest zarząd powiatu, na czele którego stoi starosta. W mieście na prawach powiatu funkcje te sprawuje odpowiednio rada miasta i prezydent miasta.

Kompetencje starosty i zarządu powiatu

Kompetencje starosty i zarządu powiatu po reformie administracji z 1999 r.:

• podejmowanie decyzji w zakresie
  • edukacji publicznej (szkoły ponadgimnazjalne)
  • ochrony zdrowia (szpitale rejonowe, powiatowe)
  • transportu na terenie powiatu (współfinansowanie lokalnych linii autobusowych, np. miejskich przedsiębiorstw komunikacji w miastach na prawach powiatu)
  • opieki nad drogami publicznymi powiatowymi
  • geodezji
  • gospodarki nieruchomościami
  • ochrony środowiska
  • porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli
  • przeciwdziałania bezrobociu
  • obronności
  • pomocy społecznej
  • wydawania zezwoleń na podejmowanie pracy przez cudzoziemców
  • zwalczania klęsk żywiołowych oraz organizowania pomocy na szczeblu powiatowym
  • rejestracji pojazdów oraz wydawanie praw jazdy (patrz Tablica rejestracyjna)

Statystyka 

• w statystyce Unii Europejskiej powiaty stanowią regiony NUTS 4.
• w Polsce jest 314 powiatów (tzw. "ziemskich") oraz 65 miast na prawach powiatu – potocznie nazywanych "powiatami grodzkimi"
• w Polsce jest 335 miast powiatowych, 44 z nich są siedzibą władz dwóch różnych powiatów (ziemskiego i grodzkiego)
• największe:
  • największym powiatem ziemskim pod względem powierzchni jest powiat białostocki (2 976 km²)
  • największym powiatem grodzkim pod względem powierzchni jest Warszawa (517 km²).
  • największym powiatem ziemskim pod względem liczby mieszkańców jest powiat poznański (288 012)
  • największym powiatem grodzkim pod względem liczby mieszkańców jest Warszawa (1 697 596)
  • najgęściej zaludnionym powiatem ziemskim jest powiat pruszkowski (586 osób/km²)
  • najgęściej zaludnionym powiatem grodzkim są Świętochłowice (4 084 osób/km²)
• najmniejsze:
  • najmniejszym powiatem ziemskim pod względem powierzchni jest powiat bieruńsko-lędziński (158 km²)
  • najmniejszym powiatem grodzkim pod względem powierzchni jest miasto Świętochłowice (13 km²)
  • najmniejszym powiatem ziemskim pod względem liczby mieszkańców jest powiat sejneński (21 452)
  • najmniejszym powiatem grodzkim pod względem liczby mieszkańców jest Sopot (40 075)
  • najrzadziej zaludnionym powiatem ziemskim jest powiat bieszczadzki (19,56 osób/km²)

Nazwy powiatów 

Powiaty grodzkie mają nazwy zbieżne z nazwami miast, które stanowią. Powiaty ziemskie zasadniczo noszą nazwę składającą się z członu "powiat" i przymiotnika pochodzącego od miasta stanowiącego siedzibę powiatu (np. powiat poznański). Część powiatów została jednak nazwana inaczej:

• nazwa wskazuje również na inne miasto poza siedzibą powiatu (powiat bieruńsko-lędziński, powiat czarnkowsko-trzcianecki, powiat ropczycko-sędziszowski, powiat strzelecko-drezdenecki)
• nazwa wskazuje na kierunek położenia powiatu względem siedziby, znajdującej się w mieście na prawach powiatu (powiat łódzki wschodni, powiat warszawski zachodni do grudnia 2005 roku)
• nazwa zaczerpnięta jest od pasma górskiego, leżącego w granicach powiatu (powiat bieszczadzki, powiat tatrzański)
• nazwa pochodzi od sąsiedniego dużego miasta będącego powiatem grodzkim, ale siedzibą powiatu jest inne miasto (powiat gdański, powiat warszawski zachodni od stycznia 2006 roku)