Polanie (Polanie Zachodni) – plemię słowiańskie zamieszkujące Wielkopolskę, które doprowadziło do powstania pierwszego państwa na ziemiach dzisiejszej Polski. Z plemienia Polan wywodziła się dynastia Piastów.

Nazwa 

Nazwa Polan pochodzi najprawdopodobniej od rolniczego charakteru ich gospodarki (pole). Według innej teorii wywodzi się od słowa plemię – współplemiennik, człowiek związany więzami krwi, mający te same wierzenia. Niektórzy lingwiści twierdzą, że być może jest to związane z pierwotną formą organizacji plemiennej – opola, będącego pewną odmianą ludowładztwa z obieralnym władcą, wspólną własnością ziemi i rodem jako podstawą społeczną. Plemię o identycznej nazwie (Polanie wschodni) znane jest z Powieści minionych lat jako zamieszkujące rejon Kijowa po obu stronach Dniepru, ale Polanie wielkopolscy nie mają z nimi nic wspólnego, choć w przeszłości istniały teorie łączące te dwa plemiona

Nazwa Polan pojawia się późno w źródłach pisanych. Tzw. Geograf Bawarski, główne źródło naszej wiedzy o geografii plemiennej ziem dzisiejszej Polski w IX wieku nie zna tego plemienia. Stąd też powstała hipoteza, nawiązująca do wymowy kroniki Anonima zwanego Gallem, głosząca, że Polanie byli początkowo podporządkowani plemieniu Goplan (Glopeani u Geografa Bawarskiego), a śladem przejęcia przez nich władzy jest legenda o Popielu i Piaście. Stolicą Goplan i ich rządzącej dynastii "Popielidów" była zapewne Kruszwica, na co wskazuje nie tylko legenda dynastyczna, ale także wyniki badań archeologicznych (wczesny gród plemienny w Mietlicy).

Bardziej prawdopodobna wydaje się hipoteza Gerarda Labudy, że jednostka ponadplemienna posiadająca 400 grodów nie mogła zniknąć ze sceny dziejowej jak jakaś efemeryda, i że pod nazwną Goplan (i Glopeani) faktycznie ukrywają się Polanie.

Pochodzenie i ekspansja 

Trwa dyskusja naukowców na temat pierwotnej stolicy Polan. Wyniki ostatnich datowań dendrochronologicznych pokazują, że w Wielkopolsce na początku X wieku mamy do czynienia z horyzontem chronologicznym niszczenia plemiennych grodów obronnych powstałych w czasach przedpiastowskich. Nowe grody, które możemy wiązać właśnie z Polanami, powstają nie wcześniej niż ok. 930-940 r. n.e. (Grzybowo, Moraczewo, Ostrów Lednicki, Gniezno, Giecz) podczas gdy inne wznoszono ponownie (Poznań).

Niektórzy uczeni uważają, że Polanie wywodzili się z rejonu Giecza (prof. Zofia Kurnatowska), inni natomiast wskazują na Kalisz (prof. Andrzej Buko) Argumentem wspierającym koncepcję "kaliską" jest to, że w rejonie kaliskim starsze grody plemienne nie były niszczone i palone, choć może to zjawisko być interpretowane także jako świadectwo pokojowej asymilacji tych grodów przez Polan. Poza tym niezniszczony pozostał również Giecz i otaczające go osady.

Jedna z koncepcji głosi, że po przejęciu władzy w Wielkopolsce centralnym grodem Polan stało się Gniezno, co wynikało z domniemanej kultowej roli znajdującej się tam świątyni pogańskiej, przejęcie kontroli nad którą dawało Piastom legitymizację władzy. Istnieją argumenty świadczące o tym, że pierwsze państwo Polan zwane było – państwem gnieźnieńskim. W dokumencie Dagome iudex wydanym pod koniec rządów Mieszka I użyta jest taka właśnie nazwa (Civitas Schinesghe). Również niektóre monety Bolesława Chrobrego noszą napis "Gnezdun civitas". Kluczową rolę Gniezna (przede wszystkim religijną) w państwie pierwszych Piastów potwierdza także fakt złożenia tam szczątków św. Wojciecha oraz to, że Gniezno staje się centrum administracji kościelnej po przyjęciu chrześcijaństwa.

Teoria ta jest krytykowana przez innych badaczy, którzy sugerują, że Dagome Iudex – jako przepisywany przez osobę nie zorientowaną w problematyce ziem dzisiejszej Polski, jest dokumentem mało wiarygodnym, a pierwszym centrum administracji kościelnej po przyjęciu chrześcijaństwa, związanym z biskupami Jordanem i Ungerem, był najprawdopodobniej Poznań. Obecnie obie koncepcje mają swoich zwolenników w świecie naukowym: w środowisku warszawskim (prof. Andrzej Buko, prof. Przemysław Urbańczyk, doc. Marek Dulinicz) – "teoria kalisko-gnieźnieńska", w środowisku poznańskim (prof. Zofia Kurnatowska) – "teoria giecko-poznańska".

Panuje zgodność co do tego, że ważna rolę pełniły w Wielkopolsce cztery grody:

• Poznań – najpotężniejszy z grodów, prawdopodobnie centrum administracyjne
• Gniezno – być może centrum kultu (odkrycia archeologiczne sugerują obecność pogańskiej świątyni, znaleziono tu bowiem niezwykłych rozmiarów kopiec usypany z kamieni, interpretowany jako miejsce kultu pogańskiego)
• Giecz – zdaniem prof. Zofii Kurnatowskiej gród, z którego rozpoczęła się ekspansja Piastów, utracił on jednak znaczenie, o czym świadczą niedokończone budowle z czasów pierwszych Piastów
• Ostrów Lednicki – ufortyfikowany ośrodek na wyspie z kościołem i palatium książęcym, być może siedziba Mieszka I i miejsce jego chrztu (znajdują się tam zagłębienia w podłodze kościoła, interpretowane jako baseny chrzcielne. Misa z zaprawy wapiennej znajduje się również w podziemiach katedry poznańskiej) i była niegdyś interpretowana również jako pozostałość baptysterium. Już jednak w latach 60. XX w. prof. Andrzej Tomaszewski udowodnił na podstawie analizy ikonografii zachodnioeuropejskiej, że tego rodzaju zagłębienia służyły jako miejsca mieszania zaprawy przy wznoszeniu kościołów. Ostatnio potwierdził tę diagnozę także prof. Przemysław Urbańczyk.

Rozstrzygnięcie, który z tych ośrodków mógł być stolicą pierwszego państwa Polan jest niemożliwe. Wszystkie one, jak również i inne (np. Płock), stanowiły tzw. "sedes regni principales", czyli ośrodki książęcej władzy, w których znajdowały się palatia. Książę sprawował władzę objeżdżając kolejno te ośrodki. Podobnie sprawowana była władza w państwie Karolingów czy we wczesnym Cesarstwie Rzymskim Narodu Niemieckiego.

Po opanowaniu Wielkopolski, Piastowie rozpoczynają szeroko zakrojoną akcję budowy nowych grodów obronnych i rozpoczynają dalszą ekspansję terytorialną. Polanie opanowują:

• Pomorze Gdańskie i Sandomierszczyznę – w latach 70. X w.
• Śląsk i Pomorze Zachodnie – w latach 80. X w.
• Mazowsze i Małopolskę – w końcu X w.

Rzeczywiste istnienie plemienia Polan stawia w wątpliwość podpierając to swoimi badaniami archeolog Przemysław Urbańczyk.