Jezuici (pełna nazwa: Towarzystwo Jezusowe łac. Societas Iesu (SI)) – zakon męski Kościoła rzymskokatolickiego, zatwierdzony przez papieża Pawła III 27 września 1540.

Towarzystwo Jezusowe zostało założone, aby bronić i rozszerzać wiarę i naukę chrześcijańską przez publiczne nauczanie, Ćwiczenia duchowne i udzielanie sakramentów.

Dnia 15 sierpnia 1534 roku w kaplicy Świętego Dionizego na wzgórzu Montmartre grupa studentów Sorbony z Ignacym Loyolą na czele złożyła ślub czystości, ubóstwa i pielgrzymki do Jerozolimy, a jeśli było by to niemożliwe, oddania się do dyspozycji papieża. Po ukończeniu studiów, nie mogąc udać się do Ziemi Świętej, z powodu wojen toczonych przez Wenecję, oddali się do dyspozycji papieża. 3 października 1539 w Tivoli, papież Paweł III zatwierdził ustnie pierwszą Formułę Instytutu, wypowiadając przy tym słowa: Digitus Dei est hic! (Jest w tym palec Boży).

Od samego początku podstawowymi zasadami jezuitów, odróżniającymi go od innych zakonów, były:

• akcentowanie posłuszeństwa wobec papieża. Jak pisał Ignacy Loyola w swoich Ćwiczeniach Duchowych - ...trzeba być zawsze gotowym wierzyć, że to, co ja widzę jako białe, jest czarne, jeśli tak to określi Kościół Hierarchiczny.
• wybór członków według kryterium wysokich zdolności intelektualnych i silnej, twórczej osobowości.
• stałe edukowanie własnych członków - tak, aby posiadali oni możliwie jak najlepsze wykształcenie, nie ograniczające się tylko do wykształcenia czysto religijnego; aby byli zdolni dobrze rozumieć aktualnie panującego "ducha współczesności".
• nacisk na bycie tam "gdzie decydują się losy świata" - a więc wśród elit społecznych kształtujących w danym momencie historycznym większościowe poglądy oraz mających silny wpływ na sprawowanie władzy świeckiej.

Historia 

Jezuici w ciągu pierwszych czterech wieków swojej działalności koncentrowali się na walce ideologicznej z reformacją, organizowaniu powszechnej edukacji na wszystkich szczeblach oraz pracy misyjnej w Ameryce i Azji.

Jezuici w niektórych państwach Europy (m.in. Hiszpania, Włochy, Polska) przyczynili się do stworzenia od podstaw systemu powszechnego szkolnictwa podstawowego i średniego i kontrolowali go aż do kasaty zakonu w 1773 roku. Szkoły te uchodziły za bardzo nowoczesne u schyłku XVI w i w początkach XVII w., jednak w XVIII w. wydawały się skostniałe a ich program był nieadekwatny do stopnia rozwoju nauk ścisłych.

Działalność misyjna jezuitów w Ameryce Południowej powodowała czasem konflikty jezuitów z lokalnymi władzami. Jezuici wkraczali na dziewicze tereny i prowadzili na nich działalność misyjną. Bronili autochtonów przed niewolnictwem i wyzyskiem. W Ameryce Południowej stworzyli sieć tzw. redukcji misyjnych, co stało się powodem zatargów z władzami Hiszpanii i Portugalii.

Działając w środowisku elit politycznych Francji, Portugalii i Hiszpanii wywierali często wpływ na kierunek rządów.

Jezuici jako spowiednicy władców

Król francuski Henryk III wybrał sobie w roku 1575 za spowiednika Jezuitę - ojca Edmonda Augera. Odtąd wszyscy królowie francuscy mieli jezuitów za swoich osobistych spowiedników. Z uwagi na silny wpływ kultury francuskiej, jezuici byli wybierani na spowiedników we wszystkich innych katolickich dworach Europy, również na dworze króla Jakuba II.

Kasata zakonu 

Działalność jezuitów powodowała w wielu miejscach "bunty, rozruchy, waśnie i zgorszenia", skutkiem czego królowie z dynastii Burbonów we Francji, Hiszpanii, Portugalii i obojga Sycylii jezuitów wydalili i wypędzili ze swych królestw i posiadłości, a następnie zażądali całkowitego zniesienia zakonu.

Wskutek zatargów politycznych jezuici zostali usunięci z Portugalii w roku 1759, przy jednoczesnym zerwaniu stosunków Portugalii z Rzymem na około 11 lat. We Francji w 1761 r. zjazd biskupów francuskich domagał się przeprowadzenia reorganizacji zakonu. Jezuici oparli się presji, a ich przełożony - generał Lorenzo Ricci wyrzekł wówczas pamiętne słowa: "Sint ut sunt, aut non sint" (niech będą [tacy] jacy są, albo niech [ich] nie będzie).

Szczegółowe okoliczności kasaty zakonu

Oburzenie sięgnęło zenitu wskutek skandalu finansowego ojca La Valette'a, przełożonego misji jezuickiej na Martynice. La Valette zaciągnął kredyt komercyjny na działalność handlową misji jezuickich, jednak nie był w stanie terminowo spłacić długu, który m.in. wobec pewnej spółki handlowej z Marsylii sięgnął wysokości dwa i pół miliona ówczesnych franków. Generał Ricci odmówił spłaty długu La Valette'a argumentując, że La Valette pogwałcił prawo zakonu, które zabraniało swym członkom prowadzenia interesów z pozycji zarządzającego lub partnera, wobec tego Towarzystwo nie ponosi za te długi odpowiedzialności. Spółka z Marsylii pozwała Towarzystwo do sądu, który nakazał Towarzystwu spłatę długów La Valette'a. Jezuici odwołali się do Parlamentu, który wydał orzeczenie na ich niekorzyść, a następnie (6 VIII 1762 r.) dekret o wypędzeniu jezuitów z Francji, uznając ich działalność za szkodliwą dla interesów narodu.

W Hiszpanii na mocy dekretu Karola III (1759—1788) z dnia 1 IV 1767 r. wypędzono jezuitów z kraju i jego kolonii. Z Neapolu jezuitów wygnano w listopadzie 1767 r.

Jezuici Kardynałowie	Data urodzenia Obecny wiek	Wyniesiony do godności kardynalskiej
Jorge Mario Kardynał Bergoglio Arcybiskup Buenos Aires  Argentyna	17 grudnia 1936 ma lat 73	21 lutego 2001 Jan Paweł II
Julius Riyadi Kardynał Darmaatmadja Arcybiskup Dżakarty  Indonezja	20 grudnia 1934 ma lat 75	26 listopada 1994 Jan Paweł II
Ján Chryzostom Kardynał Korec Biskup Emeryt Nitry  Słowacja	22 stycznia 1924 ma lat 85	28 czerwca 1991 Jan Paweł II
Carlo Maria Kardynał Martini Arcybiskup Emeryt Mediolanu  Włochy	15 lutego 1927 ma lat 82	2 lutego 1983 Jan Paweł II
Urbano Kardynał Navarrete Cortés ksiądz  Hiszpania	25 maja 1920 ma lat 89	24 listopada 2007 Benedykt XVI
Paul Kardynał Shan Kuo-his Biskup Emeryt Kaosiung  Republika Chińska	3 grudnia 1923 ma lat 86	21 lutego 1998 Jan Paweł II
Tomáš Kardynał Špidlík ksiądz  Czechy	17 grudnia 1919 ma lat 90	21 października 2003 Jan Paweł II
Roberto Kardynał Tucci ksiądz  Włochy	19 kwietnia 1921 ma lat 88	21 lutego 2001 Jan Paweł II
Albert Kardynał Vanhoye ksiądz  Francja	23 lipca 1923 ma lat 86	24 marca 2006 Benedykt XVI

Dekret usuwający jezuitów z księstwa Parmy wydano w roku 1768. W tymże samym roku Wielki Mistrz Zakonu kawalerów Maltańskich Emanuel Pinto de Fonseca wypędził jezuitów z Malty.

Wkrótce potem zaczęto domagać się od papieża kasaty jezuitów. W roku 1772 Klemens XIV zamknął seminarium jezuickie w Rzymie, a następnie wszystkie ich domy i kościoły w krajach papieskich. Ostatecznym ciosem dla jezuitów było breve Dominus ac Redemptor noster papieża Klemensa XIV, który ugiął się pod presją polityczną, znoszące oficjalnie Towarzystwo Jezusowe we wszystkich krajach.

W przeddzień kasaty jezuici liczyli 41 prowincji z 24 domami profesów i 1538 domami, kolegiami, nowicjatami, seminariami, konwiktami, rezydencjami i misjami z ponad 22 500 członków.

Od kasaty do roku 1814 

Król pruski Fryderyk II nie zgodził się na ogłoszenie w swym kraju treści breve Dominus ac Redemptor noster. W rękach jezuitów pozostał Uniwersytet Wrocławski z wydziałem teologicznym, gdyż w razie kasaty kandydaci na kapłanów musieliby wyjeżdżać na studia teologiczne do innych krajów, co było sprzeczne z założeniami polityki króla. Kasata zakonu nastąpiła jednak w Prusach kilka lat później. Caryca Katarzyna II Wielka, demonstrując swą niezależność od polityki Burbonów pozwoliła garstce jezuitów pozostać na Litwie (na terenach I i II rozbioru Polski). Tamtejsi jezuici wybrali tymczasowego wikariusza generalnego - Stanisława Czerniewicza, który w liście do następcy Klemensa XIV - papieża Piusa VI prosił o radę co do dalszego postępowania. Pius VI wyraził w odpowiedzi nadzieję, że "rezultat twej modlitwy, jak ja przewiduję, a ty pragniesz", może być szczęśliwy".

Jezuici w Rosji zwoływali tymczasowe kongregacje od roku 1782, wybierając każdorazowo wikariusza generalnego z pełnomocnictwem funkcji przełożonego. W 1801 r. Pius VII mianował ówczesnego wikariusza generalnego Franciszka Kareu ojcem generałem "na wygnaniu". Jezuici następnie utworzyli dwie oficjalne prowincje - w Rosji i we Francji.

Renesans zakonu 

W końcu w dniu 7 sierpnia 1814 papież Pius VII formalnie przywrócił zakon do istnienia w całym katolickim świecie. Rozpoczęło się stopniowe wskrzeszanie Towarzystwa, otwierano kolegia i uniwersytety jezuickie. Liczba członków Towarzystwa wzrastała - od kilkuset w 1814 do ponad 12 000 w 1880.

Powtórny renesans zakonu nastąpił dopiero po II wojnie światowej, a szczególnie po Soborze Watykańskim II.

Obecnie jezuici są ponownie jednym z najbardziej wpływowych zakonów w Kościele katolickim. Liczbę ich członków szacuje się na około 20 tys - najliczniejszy zakon męski. Działają obecnie w ponad 114 krajach świata; posiadają własne uniwersytety, obserwatoria astronomiczne, instytuty geofizyczne, radiostacje, czasopisma, kilka szpitali, liczne szkoły średnie i podstawowe, rozgłośnie radiowe i telewizyjne.

Jezuici w Polsce 

Do Polski sprowadził zakon sługa Boży, biskup warmiński (późniejszy kardynał Kościoła) Stanisław Hozjusz, w roku 1564, fundując im kolegium w Braniewie. Przez wiele lat jezuici byli wyłącznymi nauczycielami i wychowawcami polskiej młodzieży magnackiej i szlacheckiej. W 1579 na bazie kolegium jezuickiego w Wilnie utworzona została Akademia Wileńska, która była pierwszą szkołą wyższą w Wielkim Księstwie Litewskim. W 1661 powstała jezuicka Akademia Lwowska.

W roku 1773 mieli na terenach polskich: 4 prowincje, 137 placówek i 2362 zakonników. Byli więc najliczniejszą rodziną zakonną w Polsce zarówno co do liczby placówek, jak i zakonników. Po kasacie zakonu i utworzeniu Komisji Edukacji Narodowej szkoły jezuickie wykorzystano do budowy nowoczesnego systemu oświaty w Rzeczypospolitej.

Wybitni jezuici

Towarzystwo Jezusowe dało Polsce szereg wyróżniających się postaci, takich jak: Jakub Wujek (zm. 1597) — tłumacz katolickiego przekładu Wulgaty sykstyńskiej (poprawionego po jego śmierci na wersję zgodną z Wulgatą klementyńską); Piotr Skarga Pawęski (zm. 1612), jeden z największych kaznodziejów polskich; Maciej Sarbiewski (zm. 1640), największy łaciński poeta polski, zwany polskim Horacym; Franciszek Bohomolec (zm. 1784), ojciec komedii polskiej; Adam Naruszewicz (zm. 1796), biskup smoleński, potem łucki, historyk, poeta; Franciszek Kniaźnin (zm. 1807), poeta; Jan Paweł Woronicz (zm. 1829), arcybiskup warszawski, prymas Królestwa Polskiego, poeta, kaznodzieja; Grzegorz Piramowicz (zm. 1801), sekretarz Komisji Edukacji Narodowej.

Na polu ascetyki chrześcijańskiej wyróżnili się: o. Mikołaj Łęczycki (zm. 1653) i o. Kasper Drużbicki (zm. 1660) — ich pisma tłumaczono na inne języki. Na polu misji katolickich położyli szczególne zasługi: o. Mikołaj Smogulecki (zm. 1632), autor dzieł matematyczno-astronomicznych w języku chińskim; o. Michał Boym (zm. 1659), autor pierwszej topografii i atlasu flory chińskiej; o. Maksymilian Ryłło (zm. 1848), znany apostoł bliskiego Wschodu; czy wreszcie bł. Jan Beyzym (zm. 1912), apostoł trędowatych na Madagaskarze.

Jezuici także wydawali gazety: Gazeta Warszawska, Monitor, Kurier Ekstraordynaryjny, Kurier Polski, czy też Kurier Warszawski. Karol Malapert (1581-1630) oraz Marcin Poczobutt-Odlanicki (1728-1810) wzbogacili swoimi badaniami wiedzę astronomiczną; Grzegorz Knapski (1564-1639) i Konstanty Szyrwid (?1579-1631) przez swoje słowniki zasłużyli się dla językoznawstwa; Bartłomiej Nataniel Wąsowski i Stanisław Solski (1622-1701) zapoczątkowali polską literaturę architektoniczną: matematyk Adam Adamandy Kochański (1631-1700) był ceniony przez najwybitniejszych uczonych ówczesnej Europy (m.in. Gottfrieda Leibniza i Anastazego Kirchera), z którymi prowadził korespondencję naukową; Gabriel Rzączyński (1664-1737) był pionierem polskiej literatury przyrodniczej; Kasper Niesiecki (1682-1744) dzięki opracowaniu herbarza szlachty polskiej przysłużył się historiografii. Stefan Łuskina, Jan Chrzciciel Albertrandi, Andrzej Koprowski i Piotr Świtkowski zasłużyli się dla dziennikarstwa, Ignacy Nagurczewski dla historii literatury; Karol Wyrwicz dla geografii, Józef Rogaliński dla fizyki.

Polscy święci

• Stanisław Kostka (patron Polski, Litwy, archidiecezji łódzkiej i warszawskiej, diecezji chełmińskiej i płockiej, Gniezna, Lublina, Lwowa, Poznania, Warszawy, studentów, nowicjuszy jezuickich, polskiej młodzieży, dzieci)

• Andrzej Bobola (patron Polski, diecezji pińskiej, wileńskiej, łomżyńskiej, płockiej i warmińskiej, białostockiej, drohiczyńskiej, Czechowic-Dziedzic, Warszawy, kolejarzy)

• Melchior Grodziecki (Patron archidiecezji katowickiej)

Polscy błogosławieni]

• Jan Beyzym

Krytyka jezuitów 

Działalnosć zakonu na polu edukacji oraz teologii była krytykowana zarówno przez inne zakony Kościoła katolickiego, a także uczonych katolickich oraz protestanckich.

Najsłynniejszym dziełem ośmieszającym kazuistykę jezuitów były Prowincjałki Pascala, napisane w okresie tzw. kontrowersji formularza w 1656 roku. Prowincjałki zostały potępione przez króla Ludwika XIV w 1660 roku, który nakazał je spalić, a następnie przez papieża Aleksandra VII. Pomimo tych potępień Prowincjałki cieszyły się nadal wielką popularnością ze względu na ich dużą wartość literacką, ciętą satyrę i dowcip. Zawarta w nich argumentacja ostatecznie przekonała papieża Aleksandra VII do potępienia laksyzmu w latach 1665 oraz 1666.

Ciekawostki 

• Podczas rokowań prowadzonych przez wojewodę Kisiela w początkowym okresie powstania Chmielnickiego, powstańcy zażądali całkowitego usunięcia jezuitów z terytorium Rusi.

• Dwaj jezuici - Oswald Tesimond oraz Henry Garnet byli uwikłani w spisek prochowy. Garnet został powieszony i poćwiartowany za zdradę, zaś Tesimon zdołał pod przybranym nazwiskiem uciec do Francji.

Przełożony jezuitów jest nazwany "czarnym papieżem" z racji koloru sutanny,