Jasna Góra (łac. Clarus Mons) – wzgórze w Częstochowie z zespołem klasztornym zakonu Paulinów. Jest jednym z ważniejszych miejsc kultu maryjnego i od setek lat, najważniejszym centrum pielgrzymkowym w Polsce. Na Jasnej Górze znajduje się obraz Matki Boskiej Częstochowskiej.

Szczególnego znaczenia dla Polaków miejsce to nabrało 1 kwietnia 1656, gdy Jan II Kazimierz Waza złożył śluby lwowskie. 16 marca 1657 przybył na Jasną Górę i tam modlił się o uratowanie Rzeczypospolitej przed protestanckimi wojskami szwedzkimi i węgierskimi. W tym dniu doszło do skutecznej obrony Krosna przed wojskami Rakoczego. Śluby lwowskie powtórzone zostały 26 sierpnia 1956 w Jasnogórskich Ślubach Narodu Polskiego, napisanych przez Stefana Wyszyńskiego 16 maja 1956.

Historia 

Herb paulinów na drzwiach

Początki istnienia klasztoru sięgają roku 1382, kiedy to książę Władysław Opolczyk sprowadził paulinów z Węgier do dawnego kościoła parafialnego na mocy dekretu książęcego z 9 sierpnia tego samego roku oraz dokonał fundacji klasztoru.

Nazwa Jasna Góra została nadana klasztorowi przez węgierskich paulinów na pamiątkę macierzystego klasztoru św. Wawrzyńca na Jasnej Górze w Budzie. Wzięła się stąd, że klasztor znajduje się na jasnym wapiennym wzgórzu położonym 293 m n.p.m.

Dwa lata później na Jasną Górę sprowadzono z Rusi obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem Jezus który według legendy namalował św. Łukasz Ewangelista na desce stołu, na którym jadła rodzina Jezusa.

W niedługim czasie klasztor zyskał rozgłos, zarówno wśród pielgrzymów, jak i wśród grabieżców. W wyniku rozbójniczego najazdu, 14 kwietnia 1430 roku obraz Czarnej Madonny został uszkodzony i ograbiony. Wspomniał o tym Jan Długosz. Prace renowacyjne przeprowadzono w Krakowie w latach 1430-1434. Ponowny wzrost ruchu pielgrzymkowego wymusił trwającą do roku 1644 rozbudowę gotyckiej kaplicy NMP o trójnawowy korpus. Budowa fortyfikacji (murów obronnych) trwała z przerwami od roku 1620 przez 28 lat.

Oblężenie podczas Potopu szwedzkiego w roku 1655 

Obrona Jasnej Góry 1655, XIX-wieczna płaskorzeźba z przedsionka Sali Rycerskiej

W czasie Potopu szwedzkiego wojska szwedzkie podjęły próbę opanowania klasztoru i sanktuarium. 8 listopada 1655 zażądały poddania, lecz po odmowie zakonników wycofały się następnego dnia do Wielunia. Ponowne niewpuszczenie do klasztoru Szwedów skłoniło ich do rozpoczęcia oblężenia, trwającego od 18 listopada 1655 do nocy z 26 na 27 grudnia. Pod koniec listopada Szwedzi otrzymali posiłki w postaci 600 ludzi i 3 armat. Jednak przeor zakonu, o. Augustyn Kordecki odrzucił ponowne żądanie kapitulacji po informacjach o niezadowoleniu wojsk polskich w służbie szwedzkiej. Twierdza znajdowała się pod ostrzałem, lecz szwedzkie wojska dopiero 10 grudnia sprowadziły artylerię oblężniczą, która mogłaby pomóc zdobyć klasztor. W dniu 24 grudnia o. Kordecki odrzucił kolejne żądanie poddania twierdzy. 27 grudnia Szwedzi zaprzestali oblężenia, jednakże próbowali jeszcze czterokrotnie zdobyć klasztor. Podczas oblężenia obraz nie znajdował się w klasztorze, gdyż uprzednio wywieziono go, aby nie wpadł w ręce Szwedów.

Obrona Jasnej Góry przede wszystkim była triumfem w wymiarze religijno-symbolicznym. Zdaniem niektórych, oblężenie to nie było punktem zwrotnym w przebiegu potopu szwedzkiego i nie było początkowo szeroko znanym faktem. Przeczy temu jednak fakt, że z Wielkopolski szła wyprawa na pomoc Częstochowie pod wodzą starosty babimojskiego Krzysztofa Żegockiego, która jednak dotarła na miejsce już po odejściu Szwedów.

Obraz oblężenia przypomniał, podkoloryzował i utrwalił Henryk Sienkiewicz w Potopie. Wprowadził jednak zmiany do powieści poprzez odmłodzenie Piotra Czarnieckiego, zwiększenia przewagi szwedzkiej, wprowadzenie postaci Andrzeja Kmicica, którego pierwowzór w rzeczywistości znajdował się ówcześnie na Podlasiu, wprowadzenie do powieści kolubryny i sposobu jej zniszczenia.

Bitwa podczas rokoszu Lubomirskiego w roku 1665 

W sierpniu roku 1665 pod murami Jasnej Góry miała miejsce bitwa wojsk Jana Kazimierza z rokoszanami Jerzego Lubomirskiego (starosty olsztyńskiego), która okazała się zwycięska dla wojsk rokoszan. Paulini z Jasnej Góry w czasie tej bitwy zamknęli bramy, aby uniknąć angażowania się w konflikt zbrojny między dwoma dobrodziejami klasztoru.

Przez następne lata, do roku 1770 Jasna Góra nie była mieszana w żadne działania zbrojne. W czasie tym, jednak, miało miejsce wydarzenie zasługujące na miano epokowego. Na mocy aktu papieża Klemensa XI z roku 1716 biskup chełmski Krzysztof Andrzej Jan Szembek dokonał 8 września 1717 roku koronacji jasnogórskiego obrazu. Była to druga ceremonia koronacji obrazu na ziemiach polskich (pierwszym koronowanym w Polsce obrazem był obraz Matki Bożej Łaskawej – koronowany w 1651 roku w kościele ojców Pijarów przy ulicy Długiej w Warszawie). Jak podają historycy, w uroczystości uczestniczyło 200 tys. wiernych.

Oblężenie podczas Konfederacji barskiej 

Kazimierz Pułaski pod Częstochową, obraz Józefa Chełmońskiego

W okresie od 10 września 1770 do 18 sierpnia 1772 członkowie konfederacji barskiej, w tym do maja 1772 pod wodzą Kazimierza Pułaskiego, skutecznie bronili klasztoru przed wojskami rosyjskimi. Jednak, gdy w sierpniu 1772 roku konfederacja upadła, król Stanisław August Poniatowski ogłosił kapitulację Jasnej Góry i oddał ją w ręce Rosjan. Alojzy Fryderyk von Brühl utworzył korpus inżynierów, który w 1783 r. częściowo przebudował twierdzę jasnogórską.

Zabór rosyjski 1815-1915 

Okres pod rządami rosyjskimi, to czas nasilających się represji wobec klasztoru: ograniczano liczbę zakonników, zajęto dobra ziemskie, a sanktuarium było grabione. W 1909 roku skradziono sukienkę Obrazu (znaną pod nazwą Łańcuszkowej – domniema się, że kradzieży dopuścili się stacjonujący na Jasnej Górze oficerowie carscy) i korony papieskie. Rok później, 22 maja 1910, odbyła się ponowna koronacja tzw. milenijnymi koronami, które zostały przesłane przez papieża Piusa X. Wraz z koronami obraz otrzymał nową sukienkę: Koralową, ufundowaną przez włościan ze wsi Rembieszyce i Złotniki w kieleckim. I wojna światowa ominęła Jasną Górę, stanowiącą od 26 kwietnia 1915 do 4 listopada 1918 enklawę pod okupacją austro-węgierską.

II Rzeczpospolita

Dwudziestolecie międzywojenne było okresem pewnych reform w samym klasztorze i odnowienia obrania NMP Królową Polski (1920).

II wojna światowa 

W czasie II wojny światowej część pomieszczeń twierdzy były okupowane przez hitlerowskie wojska (od 3 września 1939 roku do 16 stycznia 1945), a sami zakonnicy byli kontrolowani. Ograniczono między innymi zbiorowe pielgrzymki. Samą ikonę w ołtarzu głównym zastąpiono kopią, a oryginał ukrywano na terenie klasztoru, między innymi był przymocowany pod blatem jednego z dwu stołów w Bibliotece Klasztornej. Jasna Góra w tym czasie stała się schronieniem dla partyzantów, a także Żydów. Był to także okres obrazy przez nazistów kultu i czci, jakim darzono Obraz i Matkę Boską Częstochowską.

PRL 

Logo uroczystości 350-lecia obrony klasztoru z 1655 roku na ogrodzeniu Jasnej Góry

26 sierpnia 1956 r. przy udziale około 1 000 000 wiernych złożono Jasnogórskie Śluby Narodu Polskiego zredagowane przez prymasa Stefana Wyszyńskiego oraz modlono się o jego uwolnienie z więzienia. 3 maja 1966 odbyły się centralne uroczystości religijne millenium chrztu Polski.

III Rzeczpospolita 

Jan Paweł II odwiedził Jasną Górę sześciokrotnie: w latach 1979, 1983, 1987, 1991 (podczas VI Światowych Dni Młodzieży), 1997 i 1999. W 2006 roku wizytę na Jasnej Górze złożył papież Benedykt XVI

W 2005 obchodzono 350-lecie obrony Jasnej Góry. Z tego powodu zorganizowano m.in.

• 3 maja widowisko batalistyczne w wykonaniu Bractw Kurkowych Rzeczypospolitej Polskiej
• 11 września koncert-przedstawienie Częstochowska Victoria ze współudziałem TVP, w którym wystąpili m.in. Krystyna Feldman, Anna Seniuk, Daniel Olbrychski, Maciej Kozłowski, Paweł Kukiz, Natalia Kukulska, Arka Noego, aktorzy Teatr im. Adama Mickiewicza w Częstochowie i in.

Zabudowa

Pomnik kard. Stefana Wyszyńskiego

Budowle klasztoru i kościoła na Jasnej Górze powstały w różnym czasie. Najstarsze, bazylika, prezbiterium Kaplicy Cudownego Obrazu i zakrystia, w wieku XV, zaś najmłodsze w XX.

Zwiedzanie kompleksu budowli rozpoczyna się zwykle z placu Przyklasztornego, na którym znajduje się pomnik Prymasa Tysiąclecia Stefana Wyszyńskiego dłuta Jana Kucza (Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie). Monument ufundowało polskie małżeństwo Sawko ze Stanów Zjednoczonych.

Twarz kardynała na rzeźbie celowo zwrócono jest w kierunku północnym, tj. klasztoru. Kardynał Wyszyński ukazany jest, jakby pokornie się modlił i oddawał hołd NMP Jasnogórskiej.

Cztery bramy na Jasną Górę poprzedza okrągły placyk na lekkim podwyższeniu. W jego centralnej części znajduje się ułożony z kostki herb paulinów.

Plan Jasnej Góry: A – Brama Lubomirskich; B – Brama Matki Boskiej Królowej Polski; C – Brama Matki Boskiej Bolesnej; D – Brama wałowa (Brama Jagiellońska); E – Sala Maryjna; F – Bastion królewski (bastion Potockich); G – Pomnik o. Augustyna Kordeckiego; H – Skarbiec; I – Ołtarz przed szczytami; J – Bastion św. Trójcy (bastion Szaniawskich); K – Pomnik Jana Pawła II; L – Bastion Morsztynów; M – Brama Jana Pawła II (brama wjazdowa); N – Bastion św. Barbary (bastion Lubomirskich); O – Domy Muzykantów; P – Wieczernik; R – Wirydarz; S – Kaplica Jabłonowskich (kaplica Serca Pana Jezusa); T – Kaplica Denhoffów (kaplica św. Pawła Pierwszego Pustelnika); U – Wejście na wieżę; V – Kaplica św. Antoniego; W – Pokoje Królewskie; X – Bazylika; Y – Zakrystia; Z – Kaplica MB Częstochowskiej; a – Sala Rycerska; b – Wirydarz klasztorny; c – Refektarz i biblioteka; d, e – Klasztor; f – Studnia; g – Muzeum 600-lecia; h – Arsenał; i – Dziedziniec gospodarczy; j – Dziedziniec główny; k – Pomnik kard. Stefana Wyszyńskiego

Bramy, mury i bastiony 

Panorama z Bastionu św. Rocha

Brama im. Jana Pawła II zimą

Bastion św. Rocha, widziany z wieży, z rekonstrukcjami armat i koszokopów

Bramy od strony południowej widziane z wieży. Kolejno od dołu zdjęcia: wałowa, Matki Boskiej Bolesnej, MB Królowej Polski, Lubomirskich

Zdobienie bramy wałowej z napisem:
Władysław Książę Opolski, lokator braci Zakonu Świętego Pawła Pierwszego Pustelnika w kościele jasnogórskim

Brama Lubomirskich

Jasnogórska twierdza otoczona była murem już w roku 1624, z wejściem jedynie od strony wschodniej – obecna brama Jana Pawła II – pierwotnie zwana wjazdową. Brama ta zmieniła nazwę w 1987 po ozdobieniu jej papieskim herbem i mottem Totus Tuus. Kolejne prace miały na celu wybudowanie bastionów od strony wschodniej (bastion królewski i bastion św. Trójcy), ukończone w 1631 roku. Prace te wymusiły zarazem przeniesienie bramy na stronę południową. Brama ta, zwana wałową lub Jagiellońską pierwotnie sięgała wysokości muru. Dopiero około 1670 dobudowano kolejną kondygnację służącą, jako magazyn broni i amunicji. Do niej prowadził (i w niej znajdował się mechanizm obsługujący) most zwodzony. Od strony południowej na bramie znajduje się zdobienie-malowidło przedstawiające Władysława Opolczyka założyciela zakonu paulinów w Polsce.

Budowę muru rozpoczęto w 1620, z inicjatywy króla Zygmunta III Wazy. Projekt fortyfikacji stworzył zaś królewski architekt Andree dell’Aqua, wzorując się na architektonicznych prądach włoskich i holenderskich. Miało to znaczenie nie tylko dla ochrony obrazu, czy znajdujących na terenie klasztoru darów wotywnych, ale także biegnącej w pobliżu Częstochowy granicy państwa. Po śmierci Zygmunta duży nacisk na rozwój umocnień Jasnej Góry położył jego syn Władysław IV Waza.

Kolejna brama, obecnie druga od wewnątrz, zwana bramą Matki Boskiej Bolesnej wzniesiona została w 1641 po dziesięcioletniej budowie. Przebudowano ją w 1891, z wykorzystaniem kamienia ciosanego. W okresie, gdy Jasna Góra pełniła także funkcję twierdzy brama ta była połączona mostem zwodzonym z bramą wałową i w jej obrębie wyraźnie zaznaczały się umocnienia obronne.

Dwa kolejne bastiony powstały w 1631 pod okiem Jana Zywerta – przybyłego z Krakowa muratora włoskiego pochodzenia. Wybudowano także wtedy od strony zachodniej rowem otoczonym dodatkowo wałem ("sucha fosa") o długości 5 i głębokości 6 łokci.

Wszystkie bastiony zostały wybudowane w oparciu o holenderski styl budowy umocnień zakładający użycie znacznej ilości ziemi (wytrzymalszej od innych materiałów na ataki artylerii). Wysunięcie bastionów ku przodowi umożliwiło strzelanie na tył i boki atakujących oddziałów.

W 1711 fortyfikacja jasnogórska otoczona została palisadą.

W latach 1722-1723 wybudowano bramę Lubomirskich, która dziś jako pierwsza wita pielgrzymów. Prace prowadzone były przez wrocławskiego kamieniarza Jana Limbergera na koszt podkomorzego koronnego Jerzego Dominika Lubomirskiego. Bramę zdobią figury św. Pawła, św. Antoniego oraz najwyżej położona, wieńcząca bramę figura św. Michała Archanioła oraz znajdujący się bezpośrednio pod nią, w eliptycznej wnęce, obraz przedstawiający Matkę Boską Jasnogórską. Nad wejściem wyryty jest po łacinie pierwszy wers modlitwy Pod Twoją Obronę: Sub tuum praesidium.

W 1743 dokonano ostatniej rozbudowy warowni. W 1767 wybudowano kolejną bramę na przyjazd króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (który jednak na Jasną Górę nigdy nie przybył) umiejscowioną między bramą Lubomirskich, a Matki Boskiej Królewskiej. Bramę tę pierwotnie nazwano imieniem króla, lecz w 1955 zmieniono jej nazwę na Bramę Matki Boskiej Królowej Polski. Ozdobiona jest obecnie płaskorzeźbą Matki Boskiej, która to zastąpiła wizerunek Stanisława Augusta Poniatowskiego, jaki pierwotnie znajdował się nad otworem wejściowym bramy.

Decyzją Aleksandra I Pawłowicza, jako manifest siły po ogłoszeniu kapitulacji przez Jasną Górę z początkiem kwietnia 1813, rozebrano mury do wysokości pierwszego piętra 15 lipca tego samego roku. Odbudowy dokonano dopiero za panowania cara Mikołaja I Romanowa (zarazem za jego pozwoleniem, jako symbolem rzekomego poparcia dla klasztoru i kościoła), w 1843, prawie nie zmieniając wyglądu murów sprzed trzydziestu laty. Od tego czasu po dziś dzień mury nie były przebudowywane.

Pomnik ojca Kordeckiego 

Pomnik o A. Kordeckiego znajduje się na wałach, w centralnej części bastionu Potockich. Został wykonany ze spiżu wg projektu Henryka Stattlera w 1859. Na wszystkich czterech bokach cokołu znajdują się herby zasłużonych przy obronie Jasnej Góry rodów: Czarnieckich, Krzyżtoporskich, Skórzewskich oraz Zamoyskich.

Pomnik Jana Pawła II 

Pomnik Jana Pawła II znajduje się na bastionie Świętej Trójcy i mierzy 4,3 m (bez cokołu). Autorem tego pomnika z brązu jest Władysław Dudek, a fundatorami małżeństwo Gołąb z USA. Został odsłonięty i poświęcony 26 sierpnia 1999 r. – w uroczystość Matki Boskiej Częstochowskiej, z udziałem Episkopatu Polski.

Monument przedstawia stojącego papieża w sutannie, z piuską w lewej ręce, wyciągającego prawą dłoń w geście pozdrawiania.

Cokół okryty jest płytami z czerwonego marmuru. Na każdej z nich – oprócz frontalnej z herbem papieskim, zamocowane są dodatkowo płyty z brązu, w których wyryte zostały napisy.

Dziedziniec główny i gospodarczy 

Podział na dziedziniec główny i gospodarczy nie jest wyraźnie zarysowany architektonicznie, dlatego przyjęto że dziedziniec główny ograniczony jest od zachodu wschodnią ścianą "Domów Muzykantów" oraz jej przedłużeniem.

Dziedziniec główny prowadzi do Sali Jana Pawła II, Kaplicy św. Antoniego (a dalej Bazyliki), wieczernika, na wały i bramą na wieżę oraz na dziedziniec przed Kaplicą Matki Boskiej Jasnogórskiej.

Dziedziniec gospodarczy (większy od głównego) natomiast do Pokoi Królewskich, arsenału, Sali o Kordeckiego, Muzeum 600-lecia i także na dziedziniec przed Kaplicą Cudownego Obrazu.

Pokoje Królewskie 

Zdobienie południowej ściany Pokoi Królewskich

Pokoje Królewskie zostały wybudowane na planie litery "L" w 1644, jako miejsce zakwaterowania dostojników państwowych. Wynikało to z faktu, że reguła paulinów zabraniała wstępu nieduchownym na teren klasztoru.

Parter zajmowała apteka, wzmiankowana w I poł. XVII wieku, zreorganizowana i poważnie unowocześniona w 1714.

Obecnie na parterze tego budynku znajduje się punkt informacji turystycznej.

Domy Muzykantów

Pierwsze piętro oraz dwuspadowy dach "Domów Muzykantów"

Jednopiętrowy budynek "Domów Muzykantów" usytuowany jest w południowej części dziedzińca gospodarczego. Wybudowany został w XVII w. z przeznaczeniem na mieszkania dla chórzystów, a następnie – po likwidacji chóru a capella, dla członków grupy wokalno-instrumentalnej (stąd nazwa).

Muzycy byli wykonawcami krótkich utworów (intriad) w czasie odsłonięcia i zasłonięcia Obrazu, a także w czasie wizyt niektórych osobistości państwowych.

Na części parteru "Domów Muzykantów" znajdują się obecnie toalety i punkt opatrunkowy.

Wieczernik

Wieczernik został zbudowany w latach 1921-1927 na miejscu dawnego cmentarza. Projektantem wieczernika był krakowski architekt Adolf Szyszko-Bohusz.

Wieczernik zamknięty jest trzema bramami od strony zachodniej, środkowa z nich zdobiona jest herbem fundatorów (tj. Potockich h. Pilawa). W środku znajduje się dość duży plac, a na ścianach południowej, wschodniej, północnej wąskie przejścia o charakterze krużganków. W wieczerniku znajduje się także – zajmująca dwie kondygnacje, kaplica. W ostatnim okresie w wieczerniku zamontowano windę umożliwiającą wjazd i zjazd z wałów niepełnosprawnym.

Wieczernik jest miejscem, gdzie udzielana jest komunia św. i spowiedź św., szczególnie w czasie znacznego napływu pielgrzymów. Rokrocznie w grudniu paulini prezentują w wieczerniku inną szopkę bożonarodzeniową. W 2008 roku została ona przeniesiona do ogrodu klasztornego gdzie zajmuje pow. 2500 m².

Wieża

Jasnogórska wieża w latach 1900-1906 (po pożarze)

Jasnogórska wieża, dzięki której klasztor widoczny jest z odległości kilkunastu kilometrów, powstała dopiero w latach 1617-1622. Pięciokrotnie została odbudowana po pożarach, ostatnim z 1900, kiedy nieostrożni pątnicy, puszczając sztuczne ognie, spowodowali zaprószenie ognia.

Obecnie wieża mierzy 106,3 m (17 m więcej od swojej poprzedniczki), jest odchylona od pionu o 78 cm. Jej podstawa pochodzi z 1714, a resztę dobudowano w 1906. Pod jej podstawą znajduje się zasypana średniowieczna studnia.

Na wieżę prowadzi 516 schodów (wg http://www.jasnagora.pl). Na wierzchołku znajduje się krzyż, a pod nim kruk z bochenkiem chleba w dziobie (herb paulinów). Budowla nosi cechy wieży barokowej.

Na galeriach mieszczą się figury: na górnej autorstwa Piusa Welońskiego (świętych Wojciecha, Stanisława i Augustyna oraz papieża Leona XIII), a na dolnej zaprojektowane przez Władysława Rudlickiego (świętych Jadwigi, Floriana, Kazimierza i Pawła Pierwszego Pustelnika).

Na wieży, pomiędzy pierwszą a drugą kondygnacją, usytuowany jest wyposażony w 36 dzwonów zegar. Napędza się samoczynnie mechanizmem trzech przeciwwag i co kwadrans wygrywa melodie maryjne.

Kruchta i kaplica św. Antoniego 

Kruchta z I poł. XVII w. prowadzi do bazyliki oraz do kaplicy św. Antoniego Padewskiego. W niszach kruchty znajdują się trzy rzeźby: św. Antoniego, Matki Boskiej z Dzieciątkiem, św. Pawła Pierwszego Pustelnika. Sufit i ściany tarczowe zdobią freski z 1817 (na kopule przedstawiają Koronację NMP i na drugiej św. Michała Archanioła, a na ścianach koronację obrazu).

Po południowej stronie (prawej patrząc w stronę ołtarza kaplicy) znajdują się drzwi do bazyliki. Zdobi je osiemnastowieczny (1760-1762) portal oraz stylizowane na barokowe odrzwia z II poł. XIX wieku.

Na wschodniej ścianie znajduje się neobarokowy, XVII-wieczny ołtarz kaplicy portugalskiego świętego Antoniego Padewskiego (patrona m.in. rzeczy zaginionych). Postać świętego znajduje się w centralnym części ołtarza; malunek osłonięty jest sukienką ze srebrnej blachy. Na bokach ołtarza znajdują rzeźby rodziców Maryi: na północnym boku Joachima, zaś na południowym Anny. Zdobienia kaplicy (freski przedstawiające życie św. Antoniego) pochodzą z XVIII w.

Od kruchty kaplicę oddziela XVII-wieczna krata.

Bazylika 

Bazylika – nawa główna

Bazylika rangę bazyliki mniejszej posiada od 1906. Wcześniej stanowiła kościół pw. Krzyża Świętego i Nawiedzenia Matki Boskiej. Najstarszą jej częścią jest prezbiterium – pierwotny murowany kościół gotycki z XV wieku, później sukcesywnie powiększany. W obecnej formie istnieje od przełomu XVII i XVIII wieku, kiedy po pożarze z 1690 została odbudowana jako trzynawowa bazylika w stylu barokowym.

Kaplica Cudownego Obrazu 

Wejście do Kaplicy

Nawa główna Kaplicy

Widok na ołtarz w Kaplicy Matki Boskiej Częstochowskiej

Właściwie nosi nazwę Kaplicy Matki Boskiej Częstochowskiej, niemniej w użyciu są także inne pojęcia, jak Kaplica Cudownego Obrazu, czy Kaplica Matki Boskiej Jasnogórskiej.

Kaplica znajduje się na północ od bazyliki, na wschód od dziedzińca gospodarczego – poprzedzona jest jednak własnym dziedzińcem.

W jej budowie wyróżnia się trzy części w zależności od daty powstania:

• pierwsza z nich, prezbiterium, ufundowana przez Władysława Jagiełłę pochodzi z lat 1429-1450,
• druga – renesansowa, ufundowana przez prymasa Macieja Łubieńskiego – pochodzi z 1641-1644,
• zaś trzecia (najmłodsza), zwana przybudówką, z 1929-1933 wg projektu Adolfa Szyszko-Bohusza.

Prezbiterium jest częścią najciekawszą, a zarazem mającą największe znaczenie religijne i sentymentalne. Zbudowane jest na planie prostokąta i składa się z dwóch przęseł nakrytych sklepieniem kolebkowym z lunetami. Fragment ścian i sklepienia pokrywają freski wykonane najprawdopodobniej przez Tomasza Dolabelli około roku 1600. Kaplica wyposażona jest w przejście do zakrystii oraz dwa ostrołukowe okna wychodzące w kierunku północnym (na wirydarz). Ołtarz główny kaplicy pochodzi z 1645-1650, ufundowany został przez Jerzego Ossolińskiego. Cały jest drewniany, obłożony hebanem – dodatkowo zdobiony ozdobami (głównie figurami) ze srebra ufundowanymi przez Zygmunta III Wazę. W jego centralnym miejscu znajduje się obraz Matki Boskiej Częstochowskiej. W ołtarz wmontowana jest ruchoma trybowana, pozłacana zasuwa z 1723 przedstawiająca Niepokalana Poczęcie Najświętszej Maryi Panny. Jej obramowanie (bordiura) jest starsze i pochodzi z 1673, wykonane zostało przez złotnika Jana Lemana z fundacji Działyńskich.

Po prawej (północnej) stronie ołtarza znajdują się dwa insygnia władzy królewskiej – berło i jabłko, podarowane przez kobiety polskie 3 maja 1926, wykonane w tym samym roku w warszawskiej firmie Bracia Łopieńscy. Po lewej ręce MB znajduje się złota róża dar Ojca Świętego Pawła VI złożony przez Jana Pawła II w 1979 oraz dar papieża-Polaka (1982) – złote serce z napisem "Totus Tuus". W bocznych wnękach ołtarza (na dole prostokątnych, na górze półkolistych) znajdują się figury świętych: Pawła Pierwszego Pustelnika oraz patrona Litwy – Kazimierza. Obok złotej róży papieskiej wisi srebrna, przeszklona szkatuła, w której złożono przestrzelony i zakrawiony pas sutanny Jana Pawła II, który miał na sobie w czasie zamachu na jego życie 13 maja 1981 roku. Jan Paweł II przekazał go 19 czerwca 1983 roku jako wotum wdzięczności za cudowne ocalenie. Początkowo pas był przechowywany w zamknięciu, zgodnie z życzeniem Papieża, aby wotum nie pokazywać publicznie. Od 2004 roku, za zgodą Jana Pawła II, pas sutanny zawisł na ołtarzu, tuż przy Cudownym Obrazie.

Prezbiterium od drugiej części oddzielone jest kratą gdańską z 1644 roku (dodatkowo ozdobioną w 1910) fundacji prymasa Macieja Łubieńskiego.

Wnęka z prochami o. A. Kordeckiego

Część druga nakryta jest sklepieniem kolebkowym z lunetami, zdobionym malunkami z 1882 autorstwa Jana Strzałeckiego (wcześniejsze medaliony z lat 90. XVII wieku wykonane przez Karola Dankwarta). Przedstawiają one Apostołów i świętych katolickich (także polskich). Centralnie znajduje się fresk Najświętsza Maria Panna z Dzieciątkiem – Królowa Światła. Nawy boczne nakrywa sklepienie krzyżowe. Na zachodnim "balkonie" tej części znajdują się organy.

W drugiej części Kaplicy znajduje się sześć ołtarzy. Dwa najbardziej wysunięte w kierunku wschodnim (i zarazem najciekawsze) leżą na niewiele przesuniętej na zachód osi kraty gdańskiej. Oba są późnorenesansowe, z XVIII wieku. Północny – Matki Boskiej Bolesnej, pochodzi z 1751, w jego centralnym miejscu znajduje się piętnastowieczna (prawdopodobnie z początku wieku) rzeźba Piety. Południowy, Krzyża Świętego, z 1749 zawiera drewniany krucyfiks z końca XV wieku. Pozostałe to ołtarze:

• Ofiarowania MB (za pierwszym filarem licząc od wschodu, po stronie północnej)
• Narodzenia MB (za pierwszym filarem licząc od wschodu, po stronie południowej)
• Nawiedzenia św. Elżbiety (za drugim filarem licząc od wschodu, po stronie północnej)
• Zwiastowania NMP (za drugim filarem licząc od wschodu, po stronie południowej)

W II części Kaplicy do ścian przywieszone są liczne wota, głównie medaliki, wisiorki, kule rehabilitacyjne etc.

Część trzecia, tak zwana przybudówka lub atrium została wybudowana zastępując krużganek z XVI wieku (stąd obie zwyczajowe nazwy tej części). W okna wprawione są witraże z lat 80. XX wieku.

Na ścianie północnej, koło przejścia do części drugiej, znajduje się oszklona nisza zwierająca urnę z prochami obrońcy Jasnej Góry – ojca Augustyna Kordeckiego. Liczne na ścianach są tablice upamiętniające walczących o niepodległość Polski (głównie w czasie II wojny światowej).

W kaplicy znajduje się kilka epitafiów (w II i III części).

Kaplica Matki Boskiej Częstochowskiej uznawana jest przez wiernych za miejsce szczególne. Jan Paweł II nazwał ją w czasie 6. pielgrzymki do Polski "Ołtarzem Narodu".

Kaplica Pamięci Narodu 

Zdobienie nad wejściem do Kaplicy Pamięci Narodu w formie krzyża konfederatów barskich

Kaplica Pamięci Narodu, nosząca imię o. Kordeckiego, znajduje się w dawnej dzwonnicy (powstałej w XVII wieku, konsekrowanej na kaplicę 3 maja 1989), nad południowo-wschodnią częścią prezbiterium bazyliki.

Kaplica pełni funkcję mauzoleum – na wszystkich ścianach w oszklonych niszach umieszczono urny z prochami poległych w obronie ojczyzny Polaków (młodych powstańców powstania warszawskiego 1944, żołnierzy Armii Krajowej, zgładzonych w obozach koncentracyjnych i zagłady, a także stalinowskich łagrach) oraz ziemię z miejsc kaźni (m.in. żołnierzy powstania listopadowego, powstania styczniowego, I i II wojny światowej – spod Tobruku, Narviku, Westerplatte i in., strajkujących w Poznaniu, Radomiu, Gdańsku, na Śląsku oraz z miejsca męczeńskiej śmierci ks. Jerzego Popiełuszki).

Cała kaplica zdobiona jest wiszącymi powiększonymi replikami odznaczeń i odznak wojennych (m.in. Virtuti Militari) oraz czterema witrażami, na każdej ścianie jeden, przedstawiającymi Matkę Boską Królową Polski, MB AK-owską, MB Ostrobramską oraz MB Katyńską.

Biblioteka

Jasna Góra, Biblioteka

Sala, w której mieści się dzisiaj biblioteka klasztorna, jest drugim miejscem w którym przechowuje się księgozbiór jasnogórski. Poprzednio księgozbiór przechowywany był na dolnych kondygnacjach dzwonnicy (obecnej Kaplicy Pamięci Narodu), gdzie podczas gaszenia jednego z pożarów w 1690 uległ on zalaniu. Pochodząca z 1736 roku sala biblioteki znajduje się w skrzydle nowego konwentu, umieszczona nad refektarzem mieści ponad 15 tysięcy rękopisów, inkunabułów i starodruków. Wystrój pochodzi z I poł. XVIII wieku i został wykonany przez braci zakonnych, pod kierownictwem brata Grzegorza Woźniakowica (o czym informuje intarsjowany napis nad drzwiami wejściowymi). Pomieszczenie ma wysokość dwu kondygnacji. Ściany biblioteki stanowią regały na książki. Księgi przechowywane są w drewnianych futerałach – pudełkach. Wolne fragmenty ścian przesłonięte są boazeriami zdobionymi bogatą intarsją. Układ księgozbioru odzwierciedla XVIII-wieczną myśl bibliotekarską. Naprzeciw wejścia znajdują się księgi teologiczne, w tym pierwsze tłumaczenie Pisma Świętego na język polski, a każdy regał jest kolejnym działem. W regale nad drzwiami wejściowymi znajdują się tzw. księgi zakazane. W bibliotece są też dwa duże, bogato intarsjowane, stoły pochodzące z około 1730 roku. Ich rozmiar wskazuje na to, że zostały one wykonane we wnętrzu biblioteki, gdyż nie da się ich przenieść przez żaden z istniejących otworów drzwiowych ani okiennych.

Na suficie freski – centralny fresk przedstawia dyskusję teologiczną prowadzoną przez Ojców Kościoła, zaś cztery freski umieszczone w narożach przedstawiają pochwałę życia pustelniczego, alegorię mądrości, rozrywek pożytecznych i jako przeciwstawienie im hazardu. Biblioteka spełnia obecnie funkcje reprezentacyjne, w niej odbywały się spotkania z Janem Pawłem II, konferencje episkopatu Polski, przyjmowane są głowy państw oraz oficjalne delegacje. Ze względu na konieczność ochrony księgozbioru oraz wystroju wnętrza, możliwości zwiedzania biblioteki są ograniczone. Sam księgozbiór jest w trakcie mikrofilmowania.

Refektarz 

Refektarz mieści się pod biblioteką. Kolebkowy sufit pokryty jest bogatą sztukaterią i polichromią. W przeszłości był on miejscem podejmowania koronowanych głów i wybitnych gości. W nim odbyło się przyjęcie weselne króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego z Eleonorą Austriacką.

Ze względu na regułę paulinów, nie jest on obecnie udostępniany zwiedzającym. Od 2003 w piwnicy pod refektarzem przygotowano refektarz dla oficjalnych gości klasztoru.

Muzea 

Sala Maryjna 

Sala Maryjna znajduje się w budynku sąsiadującym od zachodu z bramą wałową. Sala powstała wg projektu Szyszko-Bohusza w roku 1926 (wykonawcą była częstochowska firma Allert i Bühle). Pierwotnie, do lat 50. ubiegłego wieku, pełniła funkcję spowiednicy. Później, do chwili obecnej pełni funkcję sali wystawowej ze zmiennymi ekspozycjami.

Skarbiec 

W latach 1649-1653 wzniesiono nad zakrystią specjalne pomieszczenie pełniące funkcję skarbca. Jego obecny wystrój pochodzi z początku XX wieku i jest dziełem architekta Adolfa Szyszko-Bohusza. W skarbcu zgromadzone są dary zwane wotami, o różnym charakterze i wymowie. Obok eksponatów o wielkiej wartości artystycznej, jak monstrancje, kielichy, czy biżuteria, znajdują się inne, mające walor pamiątkowy i uczuciowy, zawierające cząstkę ludzkiego życia; cierpienia, radości, doznanych łask.

Do tych ostatnich należą na przykład dary więźniów obozów zagłady, zesłańców, internowanych przez systemy totalitarne. Wszystkie te wota, bez względu na ich wartość materialną, mówią nie tyle o zamożności ofiarodawców, ile o wdzięczności ich serc. Skarbiec jest przede wszystkim symbolem wiary pokoleń, które przez ponad sześć wieków składały dary Jasnogórskiej Pani. Najstarsze pamiątki sięgają XIV wieku, a jego najwspanialszy okres rozwoju przypada na koniec XVII i I poł. XVIII wieku.

Pomimo wojen i ponad stuletniej niewoli narodowej większa część wotów zachowała się do czasów współczesnych. Na początku XVII wieku paulini założyli księgi inwentarzowe, do których wpisywane są, aż do czasów obecnych, wszystkie ofiarowane przedmioty. Tak więc już w II poł. XVII wieku skarbiec stał się muzeum artystycznych wyrobów złotniczych, tkackich, jubilerskich i płatnerskich.

Obraz Matki Boskiej Częstochowskiej 

Obraz Matki Boskiej Częstochowskiej

W 1382 r. książę Władysław zapragnął przewieźć ikonę Matki Bożej Bełzkiej do Opola, lecz po drodze wóz z obrazem miał zatrzymać się w Częstochowie, a konie nie chciały ruszyć z miejsca. Uznając to za znak Boży książę pozostawia ikonę w miejscowym klasztorze. Takie są początki obrazu na Jasnej Górze.

W 1430 r. sanktuarium zostało napadnięte przez grupę zawodowych przestępców dowodzonych przez szlachciców – Jakuba Nadolnego z Rogowa herbu Działosza, Jana Kuropatwę z Łaczuchowa herbu Szreniawa i kniazia wołyńskiego Fedora Ostrogskiego. Tak o tym wydarzeniu pisze Jan Długosz:

"Pod ten czas niektórzy z szlachty polskiej wyniszczeni marnotrawstwem i obciążeni długami, mniemając, że klasztor częstochowski na Jasnej Górze, zakonu św. Pawła Pierwszego Pustelnika, posiadał wielkie skarby i pieniądze, z tej przyczyny, że do niego z całej Polski i krain sąsiednich (...) zbiegał się lud pobożny (...) zebrawszy (...) kupę łotrzyków (...) napadli na rzeczony klasztor paulinów. A nie znalazłszy w nim spodziewanych skarbów, zawiedzeni w nadziei, ściągnęli ręce świętokradzkie do naczyń i sprzętów kościelnych, jako to kielichów, krzyżów i ozdób miejscowych. Sam nawet obraz Najchwalebniejszej Pani naszej odarli z złota i klejnotów, którymi go ludzie pobożni przyozdobili. Niezaspokojeni łupem, oblicze obrazu mieczem na wylot przebili, a deskę, do której wizerunek przylegał, połamali, tak iż zdawało się, że to nie Polacy, ale Czesi kacerze dopuścili się czynów tak srogich i bezbożnych. Po dopełnieniu takowego gwałtu, raczej skalani zbrodnią niż zbogaceni, z niewielką zdobyczą pouciekali. Długi czas mniemano, że ów gwałt popełnili czescy kacerze, mieszkający w przyległych Polsce miastach i zamkach szląskich. I już Władysław król i panowie polscy poczęli byli myśleć o wydaniu wojny Czechom, ale gdy się sprawa wydała i rzeczy wyjaśniły, karano srodze owych z szlachty polskiej złoczyńców, a wielu wtrącono do więzienia."

W połowie XVII wieku szwedzki król Karol X Gustaw, zająwszy Warszawę i Kraków, poniósł klęskę pod częstochowskim klasztorem na Jasnej Górze. To wydarzenie dodało otuchy Polakom, a król Jan Kazimierz, powróciwszy do Lwowa, ogłosił manifest, po którym polecał swoje państwo protekcji Bożej Matki, nazywając Częstochowski jej obraz "Polską Królową".

Przeorowie

Przeorowie klasztoru na Jasnej Górze mianowani są spośród zakonników od 1382 roku, czyli od powstania klasztoru. Pierwszym przeorem został Grzegorz Primipillus, obecnym jest Roman Majewski. Funkcję tą pełniło do tej pory 129 zakonników.

Pielgrzymowanie 

Wierni zgromadzeni na Błoniach Jasnogórskich

Dom Pielgrzyma, widok z wieży jasnogórskiej

Statystyki [

W 2005 roku Jasną Górę odwiedziło ok. 4,5 mln pielgrzymów i turystów z 74 krajów. W 253 pieszych pielgrzymkach uczestniczyły 165 624 osoby. W uroczystościach maryjnych 3 maja oraz 15 i 26 sierpnia brało udział ponad 330 tys. ludzi. W dniach śmierci i pogrzebu Jana Pawła II do sanktuarium przybyło ponad 300 tys. osób.

Największą pielgrzymką coroczną na Jasną Górę, jest Pielgrzymka Rodziny Radia Maryja, odbywająca się w każdą drugą niedzielę lipca. Przybywa na nią od 200 do ponad 500 tysięcy wiernych.

Zaplecze hotelarsko-usługowe 

Przy klasztorze działa hotel Dom Pielgrzyma (ponad 800 miejsc noclegowych) przyjmujący gości przez cały rok, a także Hale Noclegowe (700 miejsc) czynne od maja do października. Obie instytucje znajdują się bardzo blisko Jasnej Góry, przy ulicy St. Wyszyńskiego.

Przy klasztorze działalność prowadzą także sklepy spożywcze i pamiątkarskie, herbaciarnia, punkt fotograficzny, księgarnia Claromontana (od łac. Clarus Mons, tj. Jasna Góra).